10/12/2015 | Yazar: Kaos GL
Damgalanma bedensel, ruhsal ve sosyal sağlık olmak üzere sağlığın tüm boyutlarını olumsuz etkilemektedir.
Damgalanma bedensel, ruhsal ve sosyal sağlık olmak üzere sağlığın tüm boyutlarını olumsuz etkilemektedir.
Özge Çaman’ın Kaos GL Dergisi’nin “Sağlık” dosya konulu 143. sayısında yer alan yazısı:
“Sağlık hizmetleri herkese eşit mesafede midir” sorusuna, ülkemiz de dahil olmak üzere dünyanın pek çok yerinde mevzuata göre vereceğimiz “eşittir” yanıtı, deneyimlere göre her zaman ‘eşit değildir’. Bunu birileri değil, bu alanda yapılan çok sayıda bilimsel araştırma söylemektedir.1Niceliksel ve niteliksel yöntemlerle yürütülen bu araştırmalar göstermiştir ki sağlık hizmetlerine erişimde yasal bir engel olmamasına karşın, toplumun farklı kesimleri ekonomik, politik, dini, kültürel, fiziksel, dilsel, eğitimsel, sosyal ve duygusal bir takım engellerle karşılaşabilir. Bu nedenle, dezavantajlı ya da savunmasız olarak tanımlanan kimi insanlar sağlık hizmetlerine erişememekte, kimileri hizmete erişse de kaliteli bir hizmetten yoksun kalmakta, kimileri de başkaları tarafından yaşanan olumsuz deneyimler nedeniyle kendisi hizmetlere başvurmaktan kaçınmaktadır.
Oysa Dünya Sağlık Örgütü başta olmak üzere pek çok kaynağa göre sağlık hizmetlerine erişim, sağlığın en önemli belirleyicileri arasındadır.2,3Sağlık hizmetleri denilince genellikle ilk akla gelen hastalıkların tedavisine yönelik hizmetler olmakla birlikte sağlık hizmetleri, sağlığın korunmasını, geliştirilmesini, yaşam süresinin uzatılmasını ve yaşam kalitesinin arttırılmasını da içeren çok geniş bir hizmetler bütünüdür. Sağlık hizmetleri, insan haklarına dair pek çok uluslararası belgede, devletler tarafından güvence altına alınması gereken en önemli haklar arasında yer almaktadır.3,4
Çeşitli kaynaklarda sağlık hizmetlerine erişim açısından dezavantajlı sayılan gruplar arasında kadınlar, yoksullar, eğitim düzeyi düşük olanlar, yaşlılar, engelliler, cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği azınlıkları, etnik azınlıklar, göçmenler, suçlu ve hükümlüler, seks çalışanları ve HIV/AIDS, verem, cüzzam, ruhsal bozukluklar gibi toplum tarafından damgalanan bazı hasta grupları yer almaktadır.1,5 Sağlık hizmetlerine erişimde yaşanan engeller birbirinden farklı olabilmekle birlikte dezavantajlı grupların pek çoğunu yatay eksende kesen en önemli bileşen, bu grupların hem toplumsal alanda hem de sağlık alanında maruz kaldığı damgalama ve ayırımcılıktır.
Sağlık hizmetlerinin sunumunda pek çok farklı grubun ve hatta bu grupların ailelerinin ve yakınlarının çeşitli nedenlerle damgalama ve ayırımcılığa maruz kaldığı bilinmektedir. Damgalanma ise bedensel, ruhsal ve sosyal sağlık olmak üzere sağlığın tüm boyutlarını olumsuz etkilemektedir.6
Bugüne kadar yapılan çalışmalar, sağlık hizmetlerinde yaşanan damgalama ve ayırımcılığın sağlık çıktıları açısından pek çok olumsuz etkisi olduğunu göstermektedir. Bu olumsuz etkiler arasında; damgalanan grupların koruyucu sağlık önlemlerine erişememesi nedeniyle çeşitli hastalıklara yakalanma risklerinin artması, hastalıkların erken dönemde teşhis edilmesinde yaşanan sorunlar nedeniyle geç kalınan teşhisler ve damgalanan gruplarda hastalıkların tedavisindeki aksamalar nedeniyle sakatlık ve ölümlerin artması gibi etkiler gösterilmiştir.6,7
Sağlık açısından dezavantajlı grupların her biri kendi içinde farklı özellikler taşımakta ve bu özelliklere bağlı olarak gruba özel risk faktörleri ve koruyucu faktörler bulunmaktadır; dolayısıyla her nüfus grubunun sağlık sorunları açısından savunmasızlık düzeyleri farklıdır. Bu durum, sağlık hizmetlerinde genel topluma sunulan hizmetlerin yanı sıra savunmasız, dezavantajlı ya da hassas gruplara özel yaklaşımları gündeme getirmektedir.8 Bu özel yaklaşım tarzı, dezavantajlı gruplara hem eşit hem de adaletli sağlık hizmeti sunumunun sağlanması, sağlığı etkileyen sosyal faktörlere yönelik gruplara özel müdahaleler geliştirilmesi ve sonuç olarak sağlıkta yaşanan eşitsizliklerin azaltılması açısından kritik önem taşımaktadır.Bu yaklaşım, savunmasız/dezavantajlı grupların güçlendirilmesi ve kendileri ile ilgili karar mekanizmalarına katılımlarının arttırılmasını da kapsamakta ve bu anlamda sağlık alanında mevcut sorunların çözümüne doğru bir yol haritası sunmaktadır.8
Sağlık alanında dezavantajlı gruplar arasında yer alan cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği azınlıkları, son yıllarda pek çok alanda görünürlükleri eskiye nazaran artan bir gruptur. Ne var ki, sağlık çalışanları ve politika yapıcıların, bu grubun sağlık hizmetlerinde yaşadıkları sorunlar konusundaki farkındalık düzeyi ve sağlık alanında yürütülen çalışmalar halen sınırlı düzeydedir.
Lezbiyen, gey, biseksüel ve trans (LGBT) birey, sağlık açısından farklı özellikleri ile kendi içinde de heterojenlik gösteren bir nüfus grubudur. Bu heterojenliğe paralel olarak, sağlık hizmetlerinde yaşanan sorunlar da farklılık gösterebilmektedir. Öte yandan cinsel azınlıkların sağlık hizmeti alırken yaşadıkları bir takım ortak sorunlar da bulunmaktadır. Bunlar arasında, sağlık çalışanları (en azından bir kısmı) tarafından damgalanmak, hizmet sunumunda ayırımcılığa maruz kalmak, kişisel bilgilerin gizliliğinde yaşanan ihmaller, sağlık hizmeti alırken kendilerine yönelik olumsuz tutum ve davranışları engellemek amacıyla kimliklerini ya da sağlık açısından önemli olabilecek bazı kişisel bilgilerini gizlemek zorunda kalmak ya da daha uç noktada, olumsuz deneyim yaşama endişesi ile sağlık hizmetlerini kullanmaktan kaçınmak gibi sorunlar sayılabilir.9 Bahsi geçen tüm bu sorunlar, cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği açısından azınlık olan grupların yaşadıkları pek çok sağlık sorununda kritik rol oynamakta, aynı zamanda bu bireylerin sağlık düzeyinin yükseltilmesinde en müdahale edilebilir ve önlenebilir sorunların başında gelmektedir.
Sağlık hizmetleri kapsamında dezavantajlı gruplar yaklaşımı, LGBT'ler de dahil olmak üzere toplumda varlığı yadsınamaz nüfus gruplarına yönelik gruba özel yaklaşımlara gereksinim olduğunu vurgulamaktadır. Bu doğrultuda, hem ülkemizde hem de dünyada bütün sağlık çalışanlarının hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine savunmasız/dezavantajlı gruplara yaklaşımın dahil edilmesi, kaliteli sağlık hizmetine erişimin önündeki engeller ve çözüm yollarına yönelik bilimsel kanıt sunacak araştırmaların ve sağlık hakkı alanındaki savunuculuk çalışmalarının artması, kaliteli sağlık hizmetine erişimi garanti altına alacak yasal düzenlemelerin, politikaların ve uygulamaların çok sektörlü bir biçimde hayata geçirilmesi ve daha da önemlisi politika ve uygulamaların sürdürülebilir olması gerekmektedir. Tüm bu çabaların başarıya ulaşmasında kilit nokta ise dezavantajlı grupların kendileri ile ilgili sağlık araştırmaları, sağlık politikaları ve sağlık hizmetlerinin planlama, uygulama ve değerlendirme basamaklarının tümüne katılımlarının arttırılması ve bu katılımın sürekli kılınmasıdır.9
Kaynaklar
Cabieses B, Bird P. Glossary of accesstohealthcareandrelatedconceptsforlow- andmiddle-incomecountries (LMICs): a criticalreview of internationalliterature. Int J HealthServ. 2014;44(4):845-61.
McGibbon E, Etowa J, McPherson C. Health-careaccess as a social determinant of health. Can Nurse. 2008 Sep;104(7):22-7.
Therighttohealth. Office of the United Nations High Commissionerfor Human Rightsand World HealthOrganization. FactSheet No:31, Geneva: United Nations, 2008.
Hayes JA. Healthcare as a naturalright. MedLaw. 1992;11(5-6):405-16.
Gulliford M, Figueroa-Munoz J, Morgan M, Hughes D, Gibson B, Beech R, Hudson M. Whatdoes 'accesstohealthcare' mean? J HealthServResPolicy. 2002 Jul;7(3):186-8.
Mason T, Carlisle C, Watkins C, Whitehead E (Eds). StigmaandSocialExclusion in Healthcare. London: Routledge, 2001.
Eccleston, Collette P. ThePsychologicalandPhysicalHealthEffects of Stigma: The Role of Self-threats. SocialandPersonalityPsychologyCompass 2008; 2(3):1345-61.
Larkin M. Vulnerablegroups in healthandsocialcare. London: Sage Publications, 2009.
TheJointCommission: AdvancingEffectiveCommunication, CulturalCompetence, andPatient- andFamily-CenteredCarefortheLesbian, Gey, Bisexual, andTransgender (LGBT) Community: A Field Guide. OakBrook, IL, Oct. 2011.
Etiketler: insan hakları, sağlık
