yakın dönem amerikan edebiyatında lezbiyen şiiri

 

Bir lezbiyen şiiri var mıdır? Lezbiyen şiiri lezbiyenlerin yazdığı şiire mi denk düşmektedir yoksa kadın duyarlıklı erotik imgeleme sahip özel bir metin türünü mü imlemektedir? Emily Dickinson uzmanı Amerikalı profesör Martha Nell Smith, lezbiyen şiirini konu edindiği makalesine bu soruları sorarak başlar ve lezbiyen şiiri terimini Amerikan şiir geleneğinde özgün kılanın ne olduğunu inceler. Aslında bir azınlık olarak lezbiyenlerin edebiyatta, özelinde de şiirde varlığı uzun bir süre görmezden gelinmiş ya da doğrudan reddedilmiştir. Sappho, Elizabeth Bishop, Emily Dickinson gibi lezbiyen ilişkileri, kadınlar arasındaki duyarlıkları ve duygusal bağlanmaları sıkça konu edinen şairlerin bile lezbiyenliği uzun bir süre akademik araştırmanın dışında kalmıştır. Yine Martha Nell Smith’e göre, bir şiiri lezbiyen olarak tanımlamanın ilk prensibi bu yargılamayı olabildiğince esnek yapmak ve lezbiyenlerin yazdığı şiirlerin yanında lezbiyen erotizmini ve cinselliğini kutlayan ve yücelten metinlerini de lezbiyen şiiri kategorisinde değerlendirmektir. Yakın dönem Amerikan edebiyatında lezbiyen şiiri, kadın hareketinin, q/lgbti hareketin ve savaş karşıtı hareketlerin içinde ve onların bir parçası olarak gelişen kimlik hareketleri içinde kendini kanonlaştırma yoluna gitmiştir.

 

Amerikan edebiyatında 1960’lardan günümüze değin uzanan, beden/cinsellik/toplumsal cinsiyet/kimlik gibi kavramların aslında doğrudan politik olduğunu, heteronormativitenin bu kavramların politik olanın ete kemiğe bürünmesi olduğunu savunan ve ifşa eden güçlü bir lezbiyen şiirinden bahsedilebilir. Bu şiir büyük oranda politik katılımın içinden gelişirken, bir yandan da lezbiyenler arasında bir kızkardeşlik duygusu oluşturmuş, lezbiyenler tarafından yazılan bir çok metni, ana akım eleştirmenlerin koyduğu edebiyatın en alt kategorilerinden biri olarak tanımlanan değersiz erotik/pornografik yazın konumundan çıkararak, kendi kanonunun içine yerleştirmiştir. Elly Bulkin’in işaret ettiği gibi, lezbiyen şairlerin varlığı, çeşitli antolojilerde  1970’lerin başlarında görülmeye başlansa da bu erkek akademi dünyası içinde kalmış ve çoğunlukla şiirlerin tarzı, yapısı, özneleri ve hedef kitlesi beyaz-heteroseksüel-erkeğe ait estetik yargıların etrafında şekillenmiştir. İlerleyen yıllarda kadın hareketinin yükselmesi birçok süreli yayının, yayın kolektifinin oluşmasına ve şair-yazar kadınların bunlar etrafında örgütlenmesine vesile olmuştur. Böylesi bir örgütlenme, kadın hareketinin kazanımları dolayımında yeni bakış açıları ile oluşturulan antolojilerin derlenmeye başlamasına ve bu antolojilerde görünmeye başlayan kendini lezbiyen olarak tanımlayan, sözü edilen hakim estetik yargılara meydan okuyan metinler veren şairlerin ortaya çıkmasına ve görünür olmasını sağlamıştır.

Martha Nell Smith’in belirttiği gibi, kadın ve gay özgürlük hareketlerinin dinamizminden doğan kolektifler, yayınevleri, kitabevleri ve süreli yayınlar lezbiyen şiirinin görünürlüğünde ve dağıtımında hayati bir öneme sahip olmuştur. Bunlara birkaç örnek vermek gerekirse, Shameless Hussy, Poet’s Press, Out & Out Books, Women’s Press Collective, Firebrand Books bu yayınevlerinden birkaçı; Judy Grahn, Audre Lorde, Diane di Prima gibi feminist ve lezbiyen şairler ve yazarlar tarafından yayımlanan The Ladder, Heresies, Vice Versa, off our backs bu süreli yayınların örneklerindendir. Bu alanda derlenen antolojilerin bazıları da şöyle örneklenebilir: Fran Winant’ın We Are All Lesbians (1973), Bulkin ve Larkin’in Lesbian Poetry(1981; ilk basımı: Amazon Poetry: An Anthology of Lesbian Poetry, 1975), Cherrie Moraga ve Gloria Anzaldua’nın This Bridge Called My Back (1981), Evelyn Torton Beck’in Nice Jewish Girls: A Lesbian Anthology (1982), Barbara Smith’in Home Girls (1983), Lilian Mohin’in Beautiful Barbarians: Lesbian Feminist Poetry (1986), Carl Morse ve Larkin’in Gay and Lesbian Poetry in Our Time (1988), Christian McEwen’ın Naming the Waves: Contemporary Lesbian Poetry (1988), ve Stephan Coote’nin The Penguin Book of Homosexual Verse. (1983).

 

Elbette 1950’lerden başlayıp 1960’lar ve sonrasında ivme kazanarak gelişen Amerikan lezbiyen şiirinin detaylı tarihini konu edinen bir çalışma epey olumlu olacaktır. Feminist-lezbiyen şair ve yazar Judy Grahn’ın da vurguladığı gibi, şiir lezbiyen hareketinin dinamiklerini oluşturan önemli unsurlardan biri olagelmiştir. Lezbiyen şairler, savaş karşıtı ve ırkçılık karşıtı mücadelelerle de etkin roller almışlardır. Aktivist kimlikleri ve yazdıklarının duyarlıkları ile Amerikan toplumunun sosyal, politik, estetik değerlerini sorgulamışlar; Bulkin’in öne çıkardığı gibi edebiyata, düşün dünyasına ve bunun içindeki güç ilişkilerine dair alternatifler geliştirmişlerdir. Şiirlerinde sadece bir cinsel yönelim olarak lezbiyenliğe değil, lezbiyenlik etrafında inşa edilen bir duyarlıkla hayatın her alanına, ergenliğe, kızkardeşliğe, aileye, anneliğe, üretim ilişkilerine, sosyal, ekonomik ve ırksal eşitsizliklere değinmişlerdir.

 

Bu küçük seçkide yakın dönem Amerikan edebiyatından hâlâ hayatta olan ve ürün vermeye devam eden beş şaire yer verilmiştir. Türkiye’de şiir tartışmaları kimlik/cinsiyet/toplumsal cinsiyet temelli yürütülmekten ziyade akademik bir tarihsel okuma ve bu tarihsel okuma içinde dönemlere göre yerleştirilen şairler ve onların metinleri ekseninde yürütüldüğünden, cinsel kimliklerin ve bu cinsel kimliklere özgün duyarlıklar, politik aktivizmin varlığı ve metinsel seyri tekten örnekler dışında görünür değildir. Burada yoğun bir heteronormatif baskıdan bahsedilebileceği gibi kadınların şiir alanına aktif katılımı özellikle 2000’ler ve sonrasında artmış ve Türkçe şiirde de bir kadın duyarlığından, kadınlara ait özgün bir dünyadan, güç eşitsizliklerinden söz açılabilir olmuştur. Temennimiz, bu dönüşümün toplumsal cinsiyet ve cinsiyet kimliklerini de kapsayarak tartışmaya açılabilmesi ve Türkçe şiirin heteronormatif yapı ve ortamını da dönüştürebilmesidir. Bu nedenle, güçlü bir lezbiyen şiiri kanonuna sahip Amerikan şiirinin lezbiyen şiirinin yakın dönem örneklerinin sunulması ve bu kısa tarihsel girizgahın ufuk açıcı olabileceğini düşündük.

 

Bu seçkide yer alan şairleri kısaca tanıtmak gerekirse, Judy Grahn uzun yıllardan beri feminist-lezbiyen hareket içinde gerek edebiyat eserleri gerek teorik metinleri gerekse de atölye çalışmaları ile yer alan bir aktivisttir. 1940 doğumlu olan şair, 1969 yılında kurulan ve Batı Yakası’nın ilk feminist-lezbiyen kolektifi olan Gay Women’s Liberation Group’un üyesi ve lezbiyen şair ve yazarlara görünürlük kazandıran önemli bir kolektif olan Women’s Press Collective’in kurucularındandır. Şair aynı zamanda 2007 yılına kadar New College of California’da Kadın Tinselliği ve Yaratıcı Araştırma programlarının yöneticiliğini yapmıştır. Kadın kültürü ve regl içerikli çevrimiçi Metaformia isimli derginin editörlüğünü yapmaktadır. Lezbiyen şiiri dalında verilen 2009 Lambda Edebiyat Ödülü’nün sahibidir.

Eileen Myles, edebiyatın her alanında eserler vermenin yanında tiyatro oyunları yazan ve performanslar organize eden çok yönlü bir şairdir. 1949 yılında Massachusetts’de doğan Myles, 1974 yılında şair olmak için New York’a taşınmış ve burada dönemin etkili topluluğu St. Mark’s Poetry Project’in bir üyesi olmuştur. Şair aynı zamanda California Üniversitesi’nde yaratıcı yazarlık alanında profesör unvanı ile dersler vermiş, lisansüstü programları yönetmiştir. Amerika’da çeşitli üniversitelerde misafir öğretim görevlisi olarak edebiyat ve yaratıcı yazarlık dersleri vermeye devam etmektedir. Myles, BUST Magazine tarafından “modern şiirin rock yıldızı”; New York Times tarafından “post-punk kadın yazarlar ve performansçılar kuşağının kült figürü” olarak isimlendirilmiştir. Şair, aralarında Lambda Edebiyat Ödülü, Shelley Ödülü gibi ödüllerin bulunduğu birçok ödüllün sahibidir.

Jan Steckel, San Francisco biseksüel topluluğunun önemli aktivist figürlerindendir. Şiirin yanında kısa öyküler ve anlatılar da kaleme alan şair, engelli ve sosyo-ekonomik durumu elverişsiz kişilerin hakları için de mücadele etmektedir. Akademik eğitimini pediatri üstüne alan şair, queer kadın yazarlar kolektifi Woman-Stirred’in kurucularındandır. Steckel, 2011 Lambda Edebiyat Ödülü yanı sıra birçok ödülün sahibidir. Şairin bu seçkide yer alan şiiri doğrudan lezbiyen şiir geleneği içinden gelmese de beden üstüne vurguladığı imkanlılıklarla bedenin yeni bir okumasını yapma fırsatı sunmaktadır.

 

Yerli bir aileden gelen şair Deborah A. Miranda, 1961 yılında California’da doğmuş ve Washington’da büyümüştür. Çoğunlukla geldiği Kızılderili kökenler, toplumsal cinsiyet ve annelik gibi konular üstüne yazan şair, Washington and Lee University’de İngilizce alanına öğretim üyesidir. 2005 yılında yayımlanan The Zen of La Llorona kitabı Lambda Edebiyat Ödülleri’ne aday gösterilmiştir. Şair, Connie Leach Ödülü ve Wordcraft Circle of Native Writers tarafından verilen yılın şiir kitabı ödülünün sahibidir.

 

1948 doğumlu Jewelle Gomez şair olmasının yanı sıra güçlü ve etkin bir aktivizmden beslenmektedir. Birçok hayırseverlik kurumunun yöneticiliğini yapmış ve kurucu üye olarak bu kurumlarda yer almıştır. Ayrıca siyahilere yönelik televizyon programlarında yer almış, birçok belgeselde q/lgbti hakları konusunda konuşmuştur. San Francisco Üniversitesi’nin Şiir Merkezi ve Amerikan Şiir Arşivleri’nin yürütücü yöneticiliğini yapmıştır. Aynı zamanda Amerika’nın en eski gay, biseksüel ve trans kurumu olan Horizons Foundation’ın yöneticiliğini yapmaktadır. Şairin eserleri iki kez Lambda Edebiyat Ödülü’nü almaya hak kazanmıştır.

 

Bu seçki de birçok seçki gibi kapsadıklarıyla büyük bir kesimi dışarda bırakmaktadır. Seçkiyi oluştururken yakın dönem Amerikan lezbiyen şiirini temsil etmekten ziyade; konu ile ilgili olabilecek kişileri heyecanlandırmak, ilerideki çalışmalara yönelik yüreklendirmek için böyle bir kesit sunmak istedik. Burada yer alan şiirler şairlerinin izniyle Türkçeleştirilmiş ve tekrar yayımlanmıştır. Bu vesileyle şiirlerini tekrar yayımlanmasına izin veren şairlere ve yayınevlerine teşekkür ederiz. Şairlerin yanında bu şiirleri çevirme çabasına, bir anlamda tekrar yazma çabasına, giren Miray Çakıroğlu, Onur Çalı, A. Emre Cengizve Gizem Aktan’ın da isimlerini anmak gerekir. Ayrıca, çevirilerin son okumasını Gallerli şair ve çevirmen Caroline Stockfordyaptı, ona da emeği için teşekkür ederiz. Şiirin bir dilden başka bir dile çevrilemeyeceğine dair yaygın bir kanı vardır. Bu kanı bir noktaya kadar haklıdır da, zira lezbiyen şiiri gibi bir alanda yürüttüğümüz çeviri mücadelesi bu kanıyı daha da kuvvetlendirmektedir. Cinsiyet/toplumsal cinsiyet teorileri ve queer teori alanlarında henüz elimizde oturmuş bir terminoloji bulunmaması, birçok sözcüğün orijinal dilindeki tarihsel yükü ve metaforik gücü kaldıramaması çeviriyi daha da zor hâle getirmektedir. O nedenle, okurun, buradaki çevirilerin şiirlerin nihai hali olduklarını düşünmesini istemeyiz. Her şey yeniden düzenlenip tekrar yapılandırılabilir, bu buradaki çeviriler için de geçerlidir. Yine de şunu söylemekte fayda var ki bu şiirlerin çevirmenleri şiirlerin duyarlığını ne kadar güçlü aktardılarsa bu onların başarısıdır; gözden kaçan yerler, terminoloji karışıklıkları, hatalar ise bu küçük seçkiyi hazırlayan bana aittir.

 

Keyifli okumalar dileriz.

  

Nasıl geldi onlar dünyaya

kadınları seven kadınlar,

üçer üçer geldiler

ve dörder

kadınları seven kadınlar

geldiler onar onar

ve onar onar tekrar

ta ki sayamayacağınız kadar

çoğalıncaya dek

 

birbirilerine özen gösterdiler

bildikleri en iyi şekilde

ve eğer çocukları varsa birinin

onlara da

 

Nasıl yaşadılar dünyada

kadınları seven kadınlar

izin verildiği kadar öğrendiler onlara

kıyafetlerle dolaştılar caddelerde

hoşlarına giden 

bunu yapabildikleri her anda. Her şeyi yaptılar

özgür ya da mutlu olmak için

ve çalıştılar ve çalıştılar ve çalıştılar.

Kadınları seven kadınlar

Lezbiyen** diye adlandırıldı Amerika’da

ve bazıları sevdi bunu

ve bazıları kabullenmedi.

 

seviştiler birbirileriyle

bildikleri en iyi biçimde ve

en iyi nedenler için

 

Nasıl çıkıp gittiler dünyadan

kadınları seven kadınlar

gittiler birer birer

daha büyük ama daha küçük zorluklardan

geçmiş olarak ve daha çok nefret

çekerek insanlardan, çıktılar dünyadan

birer birer, denedi her biri

kendi yöntemini, iktidarını yıkmak için erkeğin

kadın üzerindeki,

birer birer denediler

yüzlerce olup denediler

ve bittiğinde ömürleri

ölüp gittiler.

 

Lezbiyenliğin meselesi

çok açık, herkesi öfkelendiren erkeğin hükmü.

çev: gizem aktan

 

 (*) Şiirin orijinalinde bu sözcük “dyke” olarak geçmektedir. Burada okumayı kolaylaştırması için “lezbiyen” olarak kullanılmıştır. Okurun “dyke” sözcüğünü göz önüne alarak okuması tavsiye edilir. (ş.ö.)

 

eileen myles

Ben Boston’da doğdum

1949’da. Bu bilinsin

Hiç istemedim, aslında

yetişkin hayatımın dikkate

değer kısmını önceki

yıllarımı halının

altına süpürmekle

ve açıkça yalnızca

bana ait ve ailemin

tarihi kaderinden

bağımsız bir hayat

edinmeye çalışarak

geçirdim. Hayal

edebilir misin nasıl bir

şey onlardan

biri olmak, onlar

gibi yapılmış olmak,

onlar gibi konuşmak

böyle varsıl ve nüfuzlu

bir Amerikan ailesine doğmuş olmanın

getirdiği imtiyazlara sahip

olmak. En iyi

okullara gittim, her çeşit

öğretmenim ve antrenörüm

oldu, adamakıllı gezdim,

ünlülerle, şaibeli olanlarla

ve pek de hayran olunmayanlarla

tanıştım ve küçük yaştan

itibaren bu meşhur Boston

ailesinin ortak kaderinden

kaçmanın bir yolu varsa bu

yoldan ilerleyeceğimi anladım

ve öyle de yaptım. 70’lerin

başında New York’a giden bir

Amtrak’a atladım ve sanırım

böylece saklı yıllarım başladı

denebilir. Pekala, şair olacağım

diye düşündüm. Daha ahmakça

ve muğlak ne olabilir ki.

Lezbiyen oldum.

Bizim ailedeki bütün kadınlar lezoya

benzer ama lezbiyen olunca

gerçekten fazla ileri gittin demektir.

Bu yüz kızartıcı pozu

takınırken gördüm,

öğrendim ve düşünmeye

başlıyorum ki tarihten

kaçış yoktur. Şu anda

birlikte olduğum bir kadın

hani bir Kennedy’ye benziyorsun

dedi. Yanaklarımın

kızardığını hissettim. İnsanlar benim

“laik”i “layık”la ve

“parti”yi “pati”yle karıştıran

Boston aksanıma hep

gülmüştür. Ama bu

bir şeyden kuşkulanmayan

kadın ilk defa soyadımı

söylediğinde oyunun

bittiğini anladım. Evet, öyle,

Ben bir Kennedy’yim.

Saklı kalma çabalarım pek

bir işime yaramadı. Mütevazı

bir şair olarak başladığım kariyerimde,

liderlik ve onur vasıflarına haiz olarak,

çarçabuk doruk noktasına

yükseldim. Kadın şimdi beni elbette

ismimle çağıracak. Evet,

Ben bir Kennedy’yim.

Ve emirlerinizi

bekliyorum.

Siz Yeni Amerikalılarsınız.

Evsizler ulusumuzun en

büyük şehrinin sokaklarını

arşınlıyor. Aralarında AIDS’li

evsiz adamlar de var değil mi?

Evsizlere ev yok, bu adamlara ücretsiz

sağlık yardımı yok, değil mi? Ve kadınlar.

Mesajı alıyorlar değil mi

-ölürlerken -

Buranın evleri olmadığının?

Dişin bugün nasıl

oldu? Yaptıracak paran

var mı? Kiran ne kadar?

Sanat çağımızın en yüce ve

en dürüst iletişim

biçimiyse, genç sanatçı da

artık kendi zamanına

hitap etmek üzere buraya

taşınamıyorsa… Evet, yapabilirdim,

Ama bu 15 yıl önceydi

ve unutma – benim de unutmamam gerektiği gibi

Ben bir Kennedy’yim.

Hepimiz birer Kennedy olmamalı mıyız?

Ulusun en büyük şehri iş-

adamlarına ve zengin sanatçılara

ev sahipliği yapıyor. Güzel dişli,

sokaklarda olmayan insanlar. Bu ikilem

konusunda ne yapmalı?

Bak, ben tahsilliyim.

Batı Medeniyeti’ni öğrendim.

Batı Medeniyeti’nin mesajı

nedir bilir misin? Yalnızım.

Bu gece yalnız mıyım?

Sanmam. Bu gece diş etleri

kanayan bir tek ben miyim.  Bu

gece burada tek homoseksüel

ben miyim. Arkadaşları ölmüş, ölen

bir tek ben miyim. Sanatım devasa

olana dek desteklenemez, herkesinkinden

daha büyük olana dek, izleyicilerin

yalnız oldukları hissini doğrulayana dek.

Sırf onların iyi olduğunu, bu Sanat’ı görmek üzere

bilet almayı hak ettiklerini. Çalıştıklarını,

sağlıklı olduklarını, hayatta kalmaları gerektiğini

ve normal olduklarını. Sen

bu gece normal misin? Buradaki

herkes, biz normal miyiz.

Kennedy olmak benim için

normal bir durum değil.

Ama artık utanmıyorum, artık

yalnız değilim. Bu gece

yalnız değilim çünkü

hepimiz Kennedy’yiz.

Ve ben sizin başkanınızım.

çev.: miray çakıroğlu 

  

jan steckel

Yardım ettiğimde bir kadının ceketini giymesine

cinsiyetim ele geçirir cinsel kimliğimi

ve vals yapar onunla etrafında odanın

 

Ben bir kadınım, ama bir erkek var içimde

Züppenin biri, bir çeşit muhallebi çocuğu

Bir homoseksüel olabilir

 

Neden değişken olmamalı her şey hakkımdaki?

Ben bir süngerimsi deri çantayım sudan ve tuzdan

okyanustan içimdeki ve dışımdaki

 

Çocukken, emindim bir erkek olduğuma

Kahramanları tüm en iyi kitapların, erkekti

Oldukça fazla yaşardım kafamda, okuduklarımı

Şimdi bir kadın gibi hissediyorum
etraftaki sıradan kadınlardan hariç.

Zira hissediyorum bir butch** aptal gibi

 

Kocam bir femme olduğumu düşünüyor
çünkü eflatun giyiniyor, lavanta sürüyorum
ve istiyorum ondan açmasını kavanozları

Tüm yollar buluşur içimde:
butch, uyandığımda
femme, öğle yemeğinde

 

Çift cinsiyetli, akşam yemeğinde

tam bir trans gece boyunca

Kapıyı tutabilir miyim sizin için?

çev.: a. emre cengiz

 

deborah a. miranda

Şöyle olur benimle:

çok güçlü, çekip almak isterim yumurtayı

senin rahmimden ve büyütmek kendi rahmimde.

Annelik etmek isterim senin çocuğuna, sadece

bizden yapılmış, sadece benden: ödünç alınmamış herhangi bir tohum

herhangi bir adaman. Yeniden düzenlemek isterim

yaratılışın kalıplarını, bir insan yapmak

insan sevgisinden, bedenlerimiz arasında

gidip gelen. Tatlım, şöyle aslında:

çıktığında yatak odasından

temiz pamuklu bir gömlekle, kolları kıvrılmış

dirseklerinin üstüne, bir kolonya kokusuna bulanmış

kehribar bir şişeden gelen – açmak isterim

kalbimi, en parlak ağrılı yarığı

ruhumun, almak için incini.

Ellerini izlerim, bekleyerek

bana dokunacağını gösteren işareti,

açacağını beni, dolduracağını; beklerim o anı

arzunun içime fırlayacağı.

çev.: şakir özüdoğru

 

jewelle gomez

Karanlık ağızlar dolu

sözcükler ve ıslak dillerle.

Öpüşmeye çalışıyoruz

rujlarımız karışsın diye:

pembeden mora.

Birbirine denk bir arzuya.

çev.: onur çalı

 

jewelle gomez

Öne eğiliyorum,

susadım nefeslerimizin kokusuna.

Tutulan sözlerle kirletiyorum

gömleğini, kırmızı.

Ve içeride bir yer açıyorum

sana.

çev.: onur çalı

 

* Bu şiir, şairin 2008 yılında Red Hen Press tarafından yayımlanan love belogns to those who do the feeling isimli kitabından alınmıştır.

* Bu şiir şairin 1991 yılında Semiotext(e) tarafından yayımlanan Not Me isimli kitabından alınmıştır.

* Bu şiir, ilk defa BiWoman dergisinde yayımlanmıştır.

** “Butch” ve “femme” sözcüklerini karşılayacak Türkçe şiirsel bir ifade bulamadığımız için okurun affına sığınıyoruz. (ş.ö.)

* Bu şiir, şairin 2005 yılında Salt Publishing tarafından yayımlanan The Zen of La Llorona isimli kitabından alınmıştır.

* Şairin bu iki şiiri Lodestar Quarterly’nin 2002 yılında yayınlanan 4. sayısından alınmıştır. Dergiye ulaşmak için: http://lodestarquarterly.com