19/04/2022 | Yazar: L Alp Akarçay
Hür irade ile ortaya konulan cinsiyet kimliği, “tıbbi-hukuk otoritelerinin bir bireyin cinsiyet rolüne, kimliğine ve vücudunun belirli okumalarına dayalı olarak ifadesine atadığı baskıcı sistemlere karşı güçlü bir direniş biçimi sunar”
“Türkiye’de yaşayan biz transların sorunu, salt bir cinsiyet disforisi sorunu olarak değil; insan hakları, yurttaşlık ve eşitlik sorunu olarak ele alınmalıdır. Trans hareketinin talepleri ve sesleri bu yönde oluşturulacak olan sosyal politikalara taşınmalıdır. Soruna bakış açımız, konunun özneleri safından olmalıdır. Evet, çoğunuzun zaten bildiği şeyleri söylüyorum ancak mesele tam da sorunu ifade ediş biçimimizden cereyan ediyor. Transların varoluşunda gibi görünen “kusuru, yanlışı, uyumsuzluğu”, A’dan Z’ye her ifademizde, devlete havale etmenin vakti gelmedi mi?” (Çelik, 2022, par. 11-12)
Günümüzde Türkiye’de tıbbi ve hukuki kurumların ve otoritelerin Cinsiyet Uyum Süreci olarak adlandırdığı uyum süreci translar için ne ifade ediyor? Uyum sağlama ve/ya sağlamama biçimleri transların gündelik hayat ve direniş pratiklerinde nasıl bir yer ediniyor? Translar yasal veya tıbbi uyum sağlarken standartlaştırılmış normatif bilginin ve dilin tahakkümüne nasıl bir direniş geliştiriyorlar? Bu sorular ve daha önceki yazımda da (Akarçay, 2022) sormuş olduğum bir soruyu da[1] buraya taşıyarak, Türkiye’deki trans cinsiyet sürecine hakim olan tıbbi dilin trans kimlik inşasındaki uyum sağlama(ma) pratiklerini anlamak için yardımcı olacağını düşünüyorum. Transların bedenlerini cis [trans olmayan] heteronormatif cinsiyet sistemine ve normlarına uygun biçimselleştirmeyi[2] [figuration] içeren veya hedefleyen tıbbi dil ve prosedürler, transların kimlik inşa süreçlerinde merkezi bir yere sahip olabiliyor. Peki, bu bilimsel biçimselleştirme mekanizmaları ve teknolojileri neleri göz ardı ediyor? Yazının başında trans kadın Hayat Çelik’in (2022) yakın zamanda Kaos GL’nin internet haber portalında yayınlanan yazısındaki alıntıda bu sorulara bir cevap bulabiliriz; ve yeni bakış açıları edinmemizde bize yol gösterebilir. Transların sorunlarına sadece tıbbi merceğe sahip gözlükler takılarak bakılmamalı; transların sorunlarını “özneleri safından” (Çelik, 2022, par. 11), transların kendilerinden dinleyerek ele almanın gerekli olduğunu belirtebiliriz. Burada Türkiye’deki tıbbi merceğin hegemonik yapısını belirtmemiz gerekir. Trans kimlik süreçlerini resmi olarak gerçekleştirmek isteyen translar, bir dizi standartlaştırılmış tıbbi ve hukuki kriterleri tamamlamaları gerekir. Örneğin, mahkemeye ibraz edilmek üzere farklı tıbbi birimlerden uzmanların analizlerinden oluşan bir heyet raporu almaları gerekmektedir (Can ve ark., 2011). Tıbbi sürecin ilk aşamasında, psikiyatrik analiz işlemlerinden geçmeleri; ve bu süreç sonunda cinsiyet disforisi[3] [gender dysphoria] teşhisi edinmeleri gerekmektedir. Bu teşhisi edindikten sonra uyum süreçleri hegemonik yapılar tarafından tanımlanmaya başlanabilir; böylece bu teşhisleri ile bedenleri ve kimlikleri diğer yapı ve kurumlara aktarılabilir olmaya elverişli hale getirilir; ve sosyal ve kültürel anlamda okunabilir bedenlere ve biçimlere sahip olmaya doğru uyum adımlarını atabilirler. Transların norm dışı bedenleri hegemonik cinsiyet sistemiyle bağdaşmadığı için tıbbi merceğin hegemonyasının sunduğu biçimselleştirme teknolojileri, transların biçimsizleştirilmiş bedenlerini işlevsel kılma gücünü sergiler; tıbbi patolojik söylem ise transların atanan cinsiyet uyum süreci ile olan uyum sağlama(ma) ilişkilerine seslenebilir. Yazının başındaki sorulardan birine geri dönersek, translar yasal veya tıbbi uyum sağlarken standartlaştırılmış normatif bilginin ve dilin tahakkümüne nasıl bir direniş geliştirdiklerini, transların ortaya koydukları özerk dil pratikleri ekseninden anlayabiliriz.
Trans Dil Direniş Pratikleri
Trans dilbilimci Lal Zimman (2017), Amerika ve dünyanın İngilizce konuşulan yerlerinde, transların, özellikle trans aktivistlerin, geliştirdikleri dil pratiklerinin trans cinsiyet kimliğinin önemli bir parçasını teşkil ettiğini vurgulamıştır. Zimman özerklik / hür irade [self-determination] söylemlerinin açıklayıcı olmayıp normatif olduğunun altını çizmiş; ve hür irade meselenin “sadece kişinin kendisiyle ilgili olmadığını; en az başkalarının sesleriyle de ilgilen[diğini]” (2017, s. 245) dile getirmiştir. Çelik’te (2022) aynı doğrultuda, transların sorunlarına “salt bir cinsiyet disforisi” bakış açısının getirdiği darlığı vurgulamış; sivil toplum alanında çalışanlardan ruh sağlığı uzmanlarına seslenerek, cinsiyet uyum süreci yerine “cinsiyet kimliği süreci, trans(-ların) süreci, trans kimlik süreci” (Çelik, 2022, par. 27) gibi dilin kullanılması yönünde adeta bir çağrıda bulunmuştur. Cinsiyet kimliğini kişinin hür iradesi [gender self-determination] ile ortaya koymasının önemi bir anlamda direniş pratiği olduğu gerçeği yadsınamaz. Zimman’ın da vurguladığı gibi, hür irade ile ortaya konulan cinsiyet kimliği, “tıbbi-hukuk otoritelerinin bir bireyin cinsiyet rolüne, kimliğine ve vücudunun belirli okumalarına dayalı olarak ifadesine atadığı baskıcı sistemlere karşı güçlü bir direniş biçimi sunar” (2017, s. 231).
Kaynakça
Can, İ., Ö., ve ark. (2011). Legal Aspects of Gender Reassignment Surgery in Turkey: A Case Report. Indian Journal of Gender Studies, 18(1), 77–88.
Çelik, H. (2022). Cinsiyet Disforisi Buzdağının Görünen Kısmı, Devletin Cinsiyet Kimliği Hoşnutsuzluğunu Görünür Kılmalıyız. KaosGL.org. https://kaosgl.org/gokkusagi-forumu-kose-yazisi/cinsiyet-disforisi-buzdaginin-gorunen-kismi-devletin-cinsiyet-kimligi-hosnutsuzlugunu-gorunur-kilmaliyiz [Erişim tarihi: Nisan 2022].
Kaos GL. (2020). LGBTİ+ İnsan Hakları Alanında Çeviri Sözlüğü.
Merriam-Webster. (t.y.). Disfiguration. Merriam-Webster.com sözlüğü içinde. https://www.merriam-webster.com/dictionary/disfiguration [Erişim tarihi Nisan, 2022]
Türk Dil Kurumu Sözlükleri. (t.y.). Biçimselleştirme. Sözlük.gov.tr sözlüğü içinde. https://sozluk.gov.tr/ [Erişim tarihi Nisan, 2022]
Zimman, L. (2017). “Linguistic Self-determination and the Dialogic Nature of Identity”, Representing Trans içinde, haz., Hazenberg, E. ve Meyerhoff, M., Wellington, New Zealand: Victoria University Press, s. 226-248.
*KaosGL.org Gökkuşağı Forumu’nda yayınlanan yazı ve çizimlerden yazarları ve çizerleri sorumludur. Yazının ya da çizginin KaosGL.org’ta yayınlanmış olması köşe yazılarındaki veya çizimlerdeki görüşlerin KaosGL.org’un görüşlerini yansıttığı anlamına gelmemektedir.
[1]MSGSÜ SOS 608 Yeni Aktivizm Biçimleri dersi Güz 2021 dönemi için yazdığım dönem sonu ödevinde, Türkiye’deki transların kimlik inşa süreçlerine hakim olan tıbbi ve hukuki düzenlemelerin transların kendi kimlik anlatılarına etkisini anlamaya çalıştım.
[2] Biçimselleştirme [figuration] sözcüğünü biçimsizleştirme [disfiguration] ile beraber düşünüyorum. Trans kimlik sürecine egemen tıbbi patolojik söylemin oluşturabileceği ikiliği ve ikilemi vurgulamak için kullanıyorum. Biçimselleştirme [figuration] TDK sözlük anlamı: Biçimselleştirme işi. Biçimsizleştirme [disfiguration] Merriam Webster sözlük anlamı: (güzellikte olduğu gibi) derin ve kalıcı yaralanmalarla bozmak.
[3] Cinsiyet disforisi [gender dysphoria]: Kişinin cinsiyet kimliği ile doğumunda kendisine atanmış cinsiyetin örtüşmemesinden kaynaklanan stresi anlatan tıbbi bir terimdir. Tanım Kaos GL’nin LGBTİ+ İnsan Hakları Alanında Çeviri Sözlüğü’nden (2020) alınmıştır. Burada bu terimin tarihçesine değinmek yazının hedefleri arasında olmadığı için değinmiyorum.
Etiketler: insan hakları
