15/08/2024 | Yazar: Belgin Günay
İnterseks doğal olarak insanlık kadar eski bir olgu, kadın ve erkek ne kadar zamandır varsa cinsiyet gelişim çeşitlilikleri de o zamandan beri görülüyor ve biliniyor. İnterseksin tıbbileştirilmesi ise sadece 1950’lere kadar uzanan yeni bir durum.
İnterseks doğal olarak insanlık kadar eski bir olgu, kadın ve erkek ne kadar zamandır varsa cinsiyet gelişim çeşitlilikleri de o zamandan beri görülüyor ve biliniyor. İnterseksin tıbbileştirilmesi ise sadece 1950’lere kadar uzanan yeni bir durum. Tıbbi teknolojilerin gelişmesi interseksin düzeltilmesi gereken bir “anomali” olduğu algısını yarattı. Bu zamana gelinceye kadar interseksler yine dışlanmayla, zaman zaman toplum içerisinde yer bulamamayla karşılaşıyordu ancak bu fiili olarak bedenlerine müdahale edilmesine yol açmıyordu. Tıbbi teknolojilerin gelişmesinden önceki intersekslerin hayatları için en bilinen örnek olan Herculine Barbine ve Jean Paul Sartre’ın kitabı meraklıları için iyi bir kaynak olacaktır[1].
Rıza dışı tıbbi müdahalelerin başlaması intersekslerin insan haklarını savunan bir hareketi de beraberinde getirdi. Bu hareketin başlaması aslında oldukça uzun sürdü. Tıbbi müdahalelerin izini 1950’lere kadar sürebiliyoruz ancak dünyadaki bilinen ilk interseks hak savunuculuğu örgütü ISNA (Kuzey Amerika İnterseks Topluluğu) ABD’de 1993 yılında kuruldu. Bu örgüt interseksler için utanç, gizlilik ve istenmeyen ameliyatlara son vermek hedefiyle yola çıktı. Aynı yıl yayınlanan Anne Fausto Sterling’in “Beş Cinsiyet”[2] adlı makalesi de interseksle ve ikili cinsiyet sistemiyle ilgili ciddi tartışmalar açarak tarihe kayıt düştü. Sterling daha sonra bu makaleyi tartışma başlatmak amacıyla biraz abartılı yazmış olabileceğini itiraf ederek, makalesini yeniden düzenledi[3] ve beş cinsiyet teorisinden vazgeçerek böyle bir sınırlandırma yapmayı bıraktı.
26 Ekim 1996 Boston Protestosu
İnterseks hareketinin en önemli kilometre taşı ise 1996 yılının 26 Ekim günü Boston’da Amerikan Pediatri Akademisi’nin konferansının interseks aktivistler tarafından basılarak protesto edilmesi oldu. “İntersekslerin Stonewall’u desek doğru olur mu bilmiyorum ama bu önemli gün artık “26 Ekim İnterseks Farkındalık Günü” olarak kutlanıyor.
Bahsi geçen protestoya yanıt olarak aynı günlerde Amerikan Pediatri Akademisi bir açıklama yayınladı: "Akademi, intersekslerin duygusal, bilişsel ve beden imajı gelişimi konusunda derin endişe duymakta ve başarılı bir erken genital cerrahinin bu sorunları en aza indireceğine inanmaktadır."
Pediatristler haklı çıktı mı, interseks hareketi o günden bugüne hangi aşamalardan geçti ve nereye geldi birlikte bakalım.
Boston protestosunun hemen ertesi yılında, 1997’de, Johns Hopkins Hastanesi’nde Dr. John Money tarafından hatalı bir sünnet uygulamasında penisini kaybettikten sonra ameliyatla kadın olarak atanan ve vakası erken genital cerrahi mantığını desteklemek için kullanılan David Reimer, Dr. Money'nin deneyini kamuoyu önünde ifşa etti ve çocukluğundan beri yaşadığı travmayı paylaştı. Milton Diamond ve Keith Sigmundson, David Reimer'in aktarımlarına dayanarak interseks çocuklara erken genital cerrahi uygulanmasını kınayan bir makale yayınladı. Makalede şöyle diyorlardı: "Karmaşık bir soruna basit ve acil bir çözüm gibi görünen acil ameliyat ve cinsiyet değiştirme yerine, ebeveynleri ve çocuğu uygun ve periyodik uzun vadeli danışmanlığa yönlendirmeyi öneriyoruz."
2000 yılında Amerikan Pediatri Akademisi, interseks bir çocuğun doğumunu "sosyal bir acil durum" olarak nitelendiren ve erken ameliyatı teşvik eden bir bildiri yayınlarken, "sosyal, psikolojik ve cinsel sonuçları ele alan çok az çalışma yapıldığını" kabul etti. Akademi erken ameliyat ısrarında devam ediyordu.
2006’da İnterseks Varyasyonlarının Yönetimine İlişkin Konsensüs Bildirisi, anlamlı araştırmaların eksikliğini kabul etmekte ve klitoral redüksiyon da dahil olmak üzere genitoplastiye izin verirken daha fazla çalışma yapılması çağrısında bulunmaktaydı. Bu bildiri, Amerikan Pediatri Akademisi’nin bir pozisyon bildirisi olarak kabul edildi.
2011 yılına gelindiğinde Dünya Transseksüel Sağlığı Profesyonelleri Derneği (WPATH), trans çocuk ve gençlere yönelik tıbbi müdahalelerin dikkatli bir şekilde evrelendirilmesi ve geri dönüşü olmayan prosedürlerin ertelenmesi çağrısında bulunan bir bölüm içeren revize edilmiş Bakım Standartlarını yayınladı. Bununla birlikte, bakım standartları hala interseks çocuklara erken cerrahi müdahalelere izin veriyordu. Bakım Standartları’nın en yeni versiyonu da bugün hala ameliyatlara tamamen karşı çıkmıyor.
Malta Deklarasyonu
2013 yılında Malta’da interseks hareketi için bir diğer önemli kilometre taşı yaşandı. Dünyanın çeşitli ülkelerinden gelen interseks aktivistleri, ilk kez intersekslerin beklenti, ihtiyaç ve taleplerini net bir şekilde çerçevelendikleri Malta Deklarasyonu’nu[4] yayınladı. Aktivistler rıza dışı tıbbi uygulamaların durdurulmasını, intersekslerin yasalarca tanınmasını ve haklarının korunma altına alınmasını istedi.
2015 yılında Birleşmiş Milletler, 12 üye ülkenin imzasıyla, daha sonra tekrarlayacağı bir bildiri yayınlayarak interseksler üzerindeki gereksiz ve rıza dışı ameliyatların durdurulması çağrısı yaptı.
Bundan sonraki süreçte artık OII Europe ve diğerleri gibi pek çok bölgesel ya da ülkesel bazlı interseks örgütleriyle interseks hareketinin sürdürülebilir bir noktaya geldiğini söyleyebiliriz. 2023 yılında OII Europe’un Paris’te yaptığı topluluk etkinliği 200’den fazla interseks aktivisti biraraya getirerek tarihi bir rekor kırdı.
Geldiğimiz noktada, ilki 2015’te Malta olmak üzere Almanya, Yunanistan, Kenya gibi ülkeler sağlık gerekçesi olmayan ve rıza dışı interseks ameliyatlarını yasaklamış durumda. Fransa ve İspanya gibi birkaç ülkede tüm ülkeyi kapsamasa da yerel bazda yasaklar mevcut. Pek çok ülkedeyse ne yazık ki ameliyatlar devam ediyor ancak interseks hareketi mücadelesini devam ettiren bir tutarlılık kazanmış durumda. Hala LGBT+ hareketi içinde en az fona erişebilen ve görünürlüğü en az olan grup interseksler. Buna rağmen dünyada medyadaki interseks temsillerinin de yavaş da olsa arttığını görüyoruz. Caster Semenya ya da Hanne Gaby Odiele gibi spor ya da moda alanında ünlü isimler kimlikleri konusunda açıkça konuşarak interseks görünürlüğünü artırıyorlar. MTV’nin “Faking It” adlı tv dizisi interseks örgütü InterAct ile koordineli bir şekilde interseks bir karakter içeren ilk dizi oldu. Fransız TV dizisi “About Sasha” ise bir interseks başrole sahip ilk yapım oldu.
Uzun yıllar boyunca susturulan interseks hakları savunucularının sesi artık duyuluyor. Yıllar süren savunuculuk faaliyetlerinin ardından, interseks hakları hareketi artık hükümetler, sağlık personeli ve LGBT hareketi tarafından tanınıyor. Yine de hareketin hala tüm coğrafyalarda eşit güçte olmaması, ameliyatların pek çok yerde devam etmesi, interseks çocuklar tıbbileştirilmiş tecavüz ve çocuk istismarına uğramasına rağmen cinsel şiddet ve çocuk hakları çalışan örgütlerin bunu hala yeterince dile getirmemesi eksikler arasında.
Türkiye’de İnterseks Hareketi
Türkiye’ye baktığımızda ise 2009’da intersekslerin Lambdaİstanbul ve LGBT hareketinden bağımsız aktivistlerle temaslarıyla başlayan interseks hareketinin ilk kez intersexualshalala bloguyla birlikte şekillenmeye başladığını görüyoruz. Blog üzerinden birbirlerine ulaşan interseks aktivistleri 2012 yılında Lambdaİstanbul’un bugüne kadar interseksi harekete dahil etmediği için özür dilediği ve bir değişim çağrısı yaptığı bildirisini yayınlamasını sağladı. Onur yürüyüşlerine pankartlarıyla katılmaya başlayan interseks aktivistleri, LGBT hareketi içerisinde pek çok panel, konferans ve etkinlikte konuşmacı olarak yer aldı. Onur yürüyüşlerinin yapılabildiği bu hareketli yıllarda aktivistler gazetelere ve web sitelerine röportajlar verdi, taşrada yaşayan zor durumdaki interseks bireylere, mülteci intersekslere, cezaevlerindeki intersekslere ulaşmaya başladı.
2022’den itibaren hareket Kaos GL ve 17 Mayıs Derneği’nin destekleriyle profesyonel bir hal aldı ve interdayanisma.org web sitesi kuruldu. İnter Dayanışma bugün avukatlar, sosyal hizmet uzmanları, psikologlar, tıp öğrencileri gibi meslek gruplarına interseks hakları eğitimi veren, tıp camiası içinde lobi yapan ve doktor müttefikler edinen, yayınlar çıkartan, akran danışmanlığı ve psikososyal destek sunan bir kapasiteye ulaştı. Türkiye’de 2023 yılında genel duruma baktığımızda büyük şehirlerdeki daha üst sınıfa hitap eden özel hastanelerin ya da bazı tıp fakültelerinin rıza dışı ameliyatları azalttığı hatta yapmamaya başladığını ancak taşra hastanelerinde hala ameliyatları savunan ve devam ettiren pek çok doktor olduğunu görüyoruz. Ayrıca ülkede interseks haklarını koruyan ve bedensel bütünlüğü savunan yasalar hala yok. İnterseks hareketi bu konuda bir hukuk mücadelesi başlatmanın eşiğinde olsa da ülkedeki belirsiz siyasi ortam bunu yavaşlatabilir.
LGBT hareketinin arkasında yüzyıllara uzanan bir mücadele birikimi ve alt kültür var. İnterseks hareketininse tüm dünyada henüz çok genç olduğu görülüyor. Böyle bir tarihi birikimin olmaması görünmezlik sorunuyla da birleşince intersekslerin daha fazla bir araya gelmesi ve bir dayanışma oluşturmasını yavaşlatıyor. OII Europe’un topluluk etkinlikleri, İnter Dayanışma’nın kampları gibi yüz yüze buluşmalar bir interseks alt kültürü ve dayanışması oluşturmanın belki de ilk temelleri. Elli yıl sonraki interseks aktivistlerinin bugün yeni oluşturulmakta olan birikimi hatırlamasını, sahip çıkmasını ve faydalanmasını umuyoruz.
Ameliyatlar bir gün çok azalsa ya da ortadan kalksa bile intersekslerin sorunları bitmeyecek. Beden muhtemelen çok uzun yüzyıllar daha iktidarların savaş alanı ve bir kontrol aracı olmaya devam edecek. Bu da pek çok grup gibi intersekslerin de dışlanma, iş, eğitim, barınma, sosyal hizmetler gibi imkanlara erişimin aksaması, özel hayatlarında sıkıntılar yaşama gibi sorunlara maruz kalmaya devam edeceği anlamına geliyor. İkili cinsiyet sistemi yıkılmadıkça pek çok tartışma konusu da intersekslerin travması olmaya devam edecek. Dolayısıyla hareketin daha alacağı çok yol, biriktireceği çok mücadele deneyimi ve yaşayacağı pek çok evrim var. Buna rağmen, koyu bir karanlığın içinde ışık yakmaya çalışan ve “Ben buradayım!” diyen interseks aktivistlerinin cesareti umut veriyor.
[1] Michel Foucault'nun Sunuşuyla: Herculine Barbin, Namıdiğer Alexina B., 1978
[2] Beş cinsiyet! Erkek ve dişi neden yeterli değil?, Anne Fausto Sterling, 1993: https://interdayanisma.org/2023/08/14/bes-cinsiyet-erkek-ve-disi-neden-yeterli-degil/
[3] Beş Cinsiyet’e Yeniden Bakış, Anne Fausto Sterling, 2000: https://interdayanisma.org/2023/08/14/bes-cinsiyete-yeniden-bakis/
[4] Malta Deklarasyonu, 2013
https://interdayanisma.org/2021/05/22/malta-deklarasyonu/
Kaos GL dergisi bir tık uzağınızda
Bu yazı ilk olarak Kaos GL Dergisinin Dünden Bugüne dosya konulu 193. sayısında yayımlanmıştır. Dergiye kitapçılardan veya Notabene Yayınları’nın sitesinden ulaşabilirsiniz. Online aboneler dergi sitesinden dergiyi okuyabilir.
*KaosGL.org’ta yayınlanan köşe yazıları, KaosGL.org’un editoryal çizgisini yansıtmak zorunda değildir. Yazı ve çizimlerden yazarları ve çizerleri sorumludur. Yazının ya da çizginin KaosGL.org’ta yayınlanmış olması köşe yazılarındaki veya çizimlerdeki görüşlerin KaosGL.org’un görüşlerini yansıttığı anlamına gelmemektedir.
Etiketler: insan hakları, sağlık, tarihimizden, araştırma, inceleme, yorum
