19/01/2022 | Yazar: Zeynep Tüzün
#eşitlikiçin dosyamızda Psk. Dr. Zeynep Tüzün, LGBT ergenlerle kapsayıcı ve olumlayıcı ruh sağlığı yaklaşımını yazdı
Çizim: Kunduz
Ergenlik fiziksel, duygusal, bilişsel ve sosyal olarak hızlı değişimlerin yaşandığı, ayrışma-bireyselleşme süreci ile bağımsızlığın, kimlik duygusunun ve sosyal üretkenliğin kazanıldığı bir dönemdir. Aynı zamanda insan gelişim dönemleri içerisinde toplumsal etkilerin birey için en fazla önem taşıdığı evre olarak da değerlendirilmektedir.
Ergenlikte hızlı değişikliklere ek olarak duygusal ve cinsel değişimler de yaşanır. Ergenin kendi kimliğine cinselliği dahil etme sürecinin parçaları cinsel keşif, araştırma ve deneyimleme olarak belirtilmektedir (1). Cinsel yönelim bireyin diğer kişilere yönelik cinsel istek, davranış ve duygusal bağlanma örüntülerini kapsamaktadır ve ergenlik öncesi ya da erken ergenlikte ortaya çıkar. Ergenler tamamen belirli bir cinsiyete ya da birden fazlasına devamlılık halinde çeşitli derecelerle yönelebilirler. Heteroseksüel olarak tanımlama karşı cinsiyete, eşcinsel olarak tanımlama kendi cinsiyetlerindeki kişilere ve biseksüel olma her iki cinsiyete yönelimi içermektedir. Eşcinsel erkekler gey, kadınlar ise lezbiyen olarak adlandırılır. Aslında cinsellik niteliği gereği bu basit tanımlamalardan daha karmaşıktır. Bazı gençler bu tanımlamalara ve terimlere uymadıklarını belirterek başka terimler kullanabilirler (2). Cinsiyet kimliği ise kişinin kendini hangi cinsiyetten hissettiğini tanımlaması ve ifade etmesidir. Cinsiyet kimliği farkındalığı erken çocukluk döneminde gelişir. Bazı çocukların doğumda tayin edilen cinsiyet ve cinsiyet kimliklerinin birbiri ile örtüşmemekte olduğu, farklı cinsiyette kendilerini hissettiklerini beyan ettikleri ve bu durumun ergenlikle birlikte devam ettiği gözlenmektedir. Bazı ergenlerde puberte ile ortaya çıkan ikincil cinsiyet özellikleri sırasında ve sonrasında cinsiyetinden hoşnutsuzluk belirtileri gösterirler. Cinsiyetinden hoşnutsuzluk kişinin doğumda tayin edilen cinsiyeti ve cinsiyet kimliği arasındaki belirgin uyuşmazlıktan dolayı yaşanan rahatsızlık olarak tanımlanmaktadır (3). Gey, lezbiyen, biseksüel ve trans olarak kendilerini tanımlayan ergenler diğer tüm ergenlerle aynı sağlık ve gelişimsel ihtiyaçlara sahiplerdir ve cinsel yönelimleri ve cinsiyet kimlikleri insan cinsel çeşitliliğinin bir parçasıdır.
Birçok LGBT ergen fiziksel ve ruhsal açıdan dayanıklı olmasına rağmen, ruh sağlığı hizmeti sunanların farkında olması gereken aile, okul, arkadaş ilişkilerinde ve sağlık alanında birçok eşitsizlikle karşılaşmaları sonucunda incinebilir bir grup haline gelebilirler. İçinde yaşadıkları toplumun, çevrenin, aile ve akranların bu çeşitliliğe bakışı ve tepkileri ile ilişkili olarak farklı gelişimsel zorluklarla karşılaşabildikleri ve ek fiziksel ve ruh sağlığı desteklerine ihtiyaç duydukları bilinmektedir (1). Bazı ergenler cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği keşfi ve farkındalığı sırasında bocalama yaşayabilir. Ergen kendini garip, yabancı, yalnız, kaygılı ve sıkıntılı hissedebilir. Cinsellik sınırlanabilir, baskılanabilir ve bazen de tam tersi olduğuna yönelik cinsel ilişki denemeleri görülebilir. Ergenliğin diğer gelişimsel konularından; ayrışma bireyselleşme, akranlarla sosyalleşme, geleceğe hazırlanma, sosyal beceri, kendine güven gibi kimliği oluşturma konularından uzaklaşabilir. Dışlanacağı, sevilmeyeceği, mesleği olamayacağı gibi düşünceler belirtebilir. Bununla birlikte kimliği hoş görme, açılma, kabul aşamaları da ergenlik döneminde görülebilir. Ergenler kendi içlerinde yaşadıkları bu bocalamaların yanı sıra, cinsel yönelim ve cinsiyet kimlikleri nedeniyle ötekileştirme ve ayrımcılığa uğramakta, aile ve okul çevrelerinde akran ve erişkinler tarafından baskı görebilmekte, akran zorbalığı, sosyal yalıtılmışlık, sözel ve/ya fiziksel şiddete ve istismara maruz kalabilmektedirler. Çevrenin bu konudaki olumsuz yaklaşımı sağlıklı bir benlik değerine sahip olmalarını engelleyebilmektedir. Farklılıkların olumsuz değerlendirildiğini bilen ve deneyimleyen ergenler kendilerini sevmez, eleştirir, yok sayar ve bu olumsuz değerleri içselleştirebilirler. Bu zorlukların ruhsal bozukluklara yol açacağı tahmin edilebilir. Önemli çalışmalara bakıldığında LGBT ergenlerde duygu durum bozuklukları, kendine zarar verme davranışları, cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar, intihar girişimi ve madde kullanımı oranlarının yüksek olduğu aktarılmaktadır (4). Dolayısıyla bu gruptaki ergenlere sağlanacak ruh sağlığı hizmetlerinde bu alanda klinik olarak yetkin, cinsel yönelim danışmanlığı ve cinsiyet hoşnutsuzluğu yaklaşımındaki güncel gelişmeleri takip eden merkezlerin varlığı oldukça önem taşımaktadır.
Ergen yaş grubunu izleyen ruh sağlığı çalışanları olarak karşımıza gelen ergen cinsiyet kimliği, cinsel yönelimi konusunda net olabilir ve beyan edebilir, araştırma ve keşfetme aşamasında olabilir ve bu sürece yönelik bazı sorularla gelebilir, sorguluyor olabilir ve endişelerini, zorluklarını konuşmak ihtiyacı hissedebilir. Kendi isteği ile gelebileceği gibi, aile, okul ya da başka bir sağlık profesyoneli tarafından toplumsal cinsiyet normlarına uymama nedeniyle yönlendirilmiş ve hatta zorla getirilmiş olabilir. Ruh sağlığı hizmeti sunanların yapması gereken bu farklı aşamaların herhangi birindeki ergenin kendini ifadesini, beyanını, sorularını, sorgulamasını, endişelerini kısaca ergeni bütün olarak kapsayan ve olumlayan bir yaklaşım göstermektir (4). Olumlayıcı yaklaşım LGBT olmayı bir patoloji olarak değil insan çeşitliliği ile ilgili bir durum olarak görmeyi ve bireyin kendisini kabule dayanan, kendini olumlu görmesinin yolunu açabilecek bir süreci sağlamayı amaçlamaktadır. Cinsiyetinden hoşnutsuzluk yaşayan ergenlerde bu yaklaşıma ait tanım herhangi bir fiziksel müdahale yapılmadan önce kapsamlı bir psikolojik değerlendirme yapmayı içerecek şekilde genişletilmiştir (5). Kapsayıcı ve olumlayıcı yaklaşım çerçevesinde başvuran ergenlerle kendi içlerindeki sorunları, yaşamdaki zorlukları ve kendilerini çevreye ifade etme ve açılmayla ilgili konuşmak istedikleri konular ele alınır. Aynı zamanda ergenin yönelim ve kimliği ile ilgili sorgulaması devam ediyorsa bu keşfe destek vermeyi, olumlu kendilik kimliği ve dayanıklılık geliştirmesine yardımcı olmayı, ihtiyaçlarına yönelik destekleyici bir tutum göstermeyi ve hissettiği şekilde yaşamasının olumlanmasını kapsamaktadır. Ergenin düşünceleri, sorgulamaları, korkuları, deneyimleri her ne olursa olsun görüşmeye geldiği kişi tarafından kabul edileceğini bilmesi ve istediği soruları suçluluk duymadan sorabilmesine olanak tanınması önemlidir. Kapsayıcı ve olumlayıcı yaklaşım sağlık hizmetinin verildiği merkez işleyişinde de eleştirel olmayan açık iletişimi, gençler ve aileleri ile olumlu ilişki kuran bir sağlık hizmeti sunulmasını içermektedir. Bekleme salonunda ve/ya görüşme odalarında cinsel yönelim, cinsiyet kimliği, destek grupları ve toplum kaynaklarıyla ilgili yazılı materyaller ve gökkuşağı temalı görseller bu konuların konuşulmasına açık olunduğunun bir işareti olacaktır (4). LGBT genç dostu servislerin temelindeki sağlık hizmeti prensipleri bu ergenlerle çalışma deneyimine sahip olan profesyonellerin varlığı, kolayca ulaşılır olması, kabul ediciliği ve eşitlik/hakkaniyet ilkelerine sahip olması olarak belirlenmiştir (3). Yetkinlik, kabul ve saygı duyma, etkili iletişim becerileri, mahremiyet ve gizliliğe dikkat etmek yüksek kalite bakım vermenin temelleridir. Yaşanan zorluklar ve çelişkileri yargılanmadığı bir ortamda ifade eden ergen kendini daha kabullenilmiş hisseder. Ergenin sakladığı ve utandırıldığı özelliklerine, içtenlik ve tutarlılıkla kabul ve empati gösterilmesi kendi başına terapötik bir değer taşır. Dolayısıyla ruh sağlığı hizmeti verenlerin, cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği kapsamında yapılan başvuruları güncel bilimsel bilgiler ışığında ve insan haklarına saygılı olarak ele almaları, bu çeşitliliğin tedavi gerektiren bir ruh sağlığı bozukluğu olarak değerlendirilmediğini açıklamaları ve onarım ya da dönüştürme girişimlerinin kişiye zarar verebileceğini açık olarak belirtilmelidirler. Güncel bilimsel veriler ışığında hazırlanan yararlanılacak kaynaklar, farklı disiplinler arasındaki işbirliğini de gözeten yapıda, belli meslek gruplarının klinik uygulama kılavuzlarıdır. Bunların başında Amerikan Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Akademisi (AACAP) (6), Türkçeye de çevrilmiş olan Amerikan Psikologlar Birliği (APA) (7,8), Dünya Transgender Sağlığı Profesyonelleri Birliği (WPATH) Bakım Standartlarının 7. versiyonu (9) ve Endokrin Derneği’nin (10) kılavuzları gelmektedir. İçerikleri sosyal, psikolojik, hormonal, psikiyatrik ve diğer bütün müdahale alanlarına ait önemli konuları kapsamaktadır.
LGBT ergenin değerlendirmesinde genellikle tüm ergenler için önerilen yaşa uygun öykü alma, muayene etme, genel psikolojik işlevsellik durumunun ayrıntılı incelenmesi bulunmalı ve başvuru nedeni ile ihtiyacı kapsayan destek, yönlendirme ve rehberlik sağlanmalıdır. Olumlayıcı yaklaşım her vakayı kendine özgü şekilde, cinsel yönelimi ve cinsiyet kimliği, aile dinamikleri, geniş çaplı psikolojik durumuna yönelik dikkatli bir değerlendirme ve incelemeyi içerir. Ergenin cinsiyet kavramına yönelik bilgi düzeyi ve içsel kavramsallaştırmaları, cinsiyet kimliği ve ifadesinin gelişim aşamaları, aile/okul/arkadaş ortamlarındaki ilişkilerinin niteliği, psikolojik sağlamlılık, baş etme becerileri, sosyal destek sistemleri ve geleceğe yönelik beklentileri bu değerlendirmede bulunmaktadır. Bu kapsamda akran zorbalığı, aile reddi, içselleştirilmiş homofobi ve transfobi ve istismar riskleri sorgulanmalıdır. Bununla birlikte LGBT ergenlerin sağlığına özgü potansiyel medikal ve psikososyal tehditlere yönelik uygun şekilde tarama (özellikle depresyon, intihar eğilimi, anksiyete ve kendine zarar verme değerlendirmesi) yapılmalı ve sonucunda gerekirse uygun yönlendirme süreçleri başlatılmalıdır. Ergenle olan görüşmede ailesinin duruma yönelik bilgi düzeyi ve tepkileri ve ebeveyn tutumları da değerlendirilir. Ergeni içinde yaşadığı okul ve aile sisteminden bağımsız düşünmek uygun olmayacağı için değerlendirme ve izlem süreçlerinde ev ve okul yaşantısına yönelik planlamaların yapılması da gündeme gelmelidir. Aile görüşmeleri içeriğinde de ebeveynlerin cinsiyet kimliğine yönelik bilgileri ebeveynlerin anlama, kabullenme, bilgilenme, risklerin ele alınması, bireysel ya da aile desteği ihtiyaçları ve ergen ebeveyn ilişkinin yapısı gibi konular değerlendirilmektedir. Trans ergenlerde cinsiyet tanımlama ve ifade öyküsü almak, devam eden kimlik keşfi ve gelişimini izlemek önemlidir. Trans ergen ve aileleri cinsiyetinden hoşnutsuzluğa güncel yaklaşımlar kapsamında cinsiyet rolü ve mevcut medikal müdahaleler hakkında bilgilendirilmeli ve desteklenmelidir. İzlem sürecinde ise ergen ve ailesinin almak istedikleri yardım ve beklentilerine göre bir süreç planlanmalıdır. Bu izlem süreci ergene ve ihtiyaçlarına özgü olarak düzenlenir. Ergene kapsayıcı ve olumlayıcı bakış açısı ile eşlik edilmesi, ergenin kendini tanıması, tanımlaması ve olumlu kabulü açısından ihtiyaç duyduğu bilgilerin sağlanması önemlidir. Geleceğe ilişkin beklentileri, endişeleri ve hedeflerinin ne olduğu izlem süreci aşamalarında konuşulan konulardır (2-8). İzlem süreci herhangi bir psikososyal zorlukla ilişkili sıkıntıyı azaltmak amacıyla cinsiyet kimliği ve cinsel yönelim konularında eğitimli bir profesyonel ile psikoterapiyi içerebilir. Bu terapi süreci kimlik keşfi ve gelişimini, açılma sürecini ve uygun stratejileri, baş etme becerilerini güçlendirmeyi ve desteklemeyi içerebileceği gibi ergen ve ailenin yaşadıkları belirsizlik ve kaygıyı yönetmelerine yardım da edebilir. Ruh sağlığı hizmeti kapsamında aile üyelerini bilgilendirmek ve desteklemenin yanı sıra cinsiyet çeşitliliği konusunda benzer diğerleri ile bağlantı kurmak için uygun kaynaklara yönlendirilmeleri (listag.org , galader.org) kapsayıcı ve olumlayıcı yaklaşımın bir diğer önemli unsurudur.
Sonuç olarak LGBT ergene kapsayıcı ve olumlayıcı ruh sağlığı yaklaşımı; alandaki araştırmaları ve güncellenen kılavuzları takip eden, izlenen ergen ve ailesinin ihtiyaçlarına göre en uygun bakımı özenli ve dikkatli sağlayan, varsayımda ya da eleştiride bulunmadan cinsiyet ifadesi keşfine zaman, önem ve izin veren, ergenin kendini tanıma, anlama ve kimlik bütünlüğünü sağlaması açısından destek olan bir süreci içermelidir.
Kaynaklar
Richards MJ, Kaplan DW, Sass AE. Adolescence. In: Hay, Jr WW, Levin M, Deterding RR, Abzug MJ. (eds). Current Diagnosis & Treatment: Pediatrics, 25e Eds. McGraw Hill. 2018.
Adelson SA, Schuster MA. Gey, Lesbian and Bisexual Adolescents. In: Kliegman R. Nelson .(eds).Textbook of Pediatrics. Edition 21. Philadelphia, PA: Elsevier, 2020.
Bockting WO. Gender and Sexual Identity In: Kliegman R. Nelson .(eds).Textbook of Pediatrics. Edition 21. Philadelphia, PA: Elsevier, 2020.
Hadland SE, Yehia BR, Makadon HJ. Caring for LGBTQ youth in inclusive nad affirmative environments. Pediatr Clin North Am. 2016 December; 63 (6): 955-969.
Edwards-Leeper L, Leibowitz S, Sangganjanavanich VF. Affirmative practice with transgender and gneder nonconforming youth: expanding the model. Psychology of Sexual Orientation and Gender Diversity, 2016; 3(2): 165-172.
Adelson SL. Practice parameters on gay, lesbian, or bisexual sexual orientation, gender nonconformity, and gender discordance in children and adolescents. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 2012; 51: 957-974.
American Psychological Association. Guidelines for Psychological Practice with Transgender and Gender Nonconforming People. 2015. http://www.apa.org/practice/guidelines/transgender.pdf
Transgender ve Toplumsal Cinsiyete Uymayan Kişilerle Psikolojik Uygulamalar Kılavuzu. Çeviri: Başar K, Karakuş V, Bayındır T. 2017.
Coleman E et al. Standards of care for the health of transsexual, transgender and gender non-conforming people, version 7. International Journal of Homosexuality, 2011; 59: 165-232.
Hembree WC et al. Endocrine treatment of transsexual persons: An Endocrine Society clinical practice guideline. The Journal of Clincal ENdocrinology and Metabolism, 2009; 94: 3132-3154.
* Bu yazı, Avrupa Birliği'nin mali desteği ile hazırlanmıştır. İçeriğin sorumluluğu tamamıyla KAOS GL’ye aittir ve AB’nin görüşlerini yansıtmamaktadır.
Etiketler: insan hakları, sağlık
