25/01/2022 | Yazar: Ezgi Toplu Demirtaş
Psikolojik Danışmanlar İçin Bir Kılavuz
Kavramlar
LGBTİ+: Lezbiyen, gey, biseksüel, trans ve interseks kimliklerin baş harflerinden oluşan kısaltma. LGB baş harfleri, lezbiyen, gey ve biseksüel cinsel yönelimleri, T baş harfi, trans cinsiyet kimlikleri, İ baş harfi, interseks cinsiyet özellikleri ile ilgilidir. En sondaki + (artı) işareti, LGBTİ kimlikler dışında kalan diğer tüm kimlikleri (aseksüel, aromantik, queer, akışkan cinsiyetli, ikili olmayan [nonbinary], sorgulayan gibi) kapsayabilmek için konulur. Artı işareti aynı zamanda cinsiyet, cinsel yönelim, cinsiyet kimliğinin ve kesişimlerinin çeşitliliğini vurgular.
LGBTİ+ Dostu Psikolojik Danışman: Heteroseksüelliği ve natranslığı doğal, gerçek, normal, üstün ve ayrıcalıklı cinsel yönelim ve cinsiyet kimlikleri olarak varsaymayan, heteroseksüel ve natrans olmayan kimlikleri ve bu kimliklerin deneyimlerini yok saymayan, dışlamayan, reddetmeyen, kısıtlamayan, baskılamayan, anormalleştirmeyen, patolojikleştirmeyen, damgalamayan, aşağılamayan, utandırmayan, cinsel kimlik çeşitliliğinin farkında ve cinsel kimlik çeşitliliğine duyarlı, LGBTİ+lar için kendilerini ifade edebilecekleri güvenli, kapsayıcı ve koruyucu alanlar yaratan, LGBTİ+lara yönelik, koruyucu, önleyici, kapsayıcı ve güçlendirici hizmetler düzenleyebilen psikolojik danışman.
Koruyucu-Önleyici Çalışma: Milli Eğitim Bakanlığı’nın (MEB) 2017’de güncellenen Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Yönetmeliği’ne göre; “örgün ve yaygın eğitimdeki rehberlik ve psikolojik danışma hizmetlerinde, sorunlara erken müdahale ve özellikle sorunun oluşmamasına yönelik gelişimsel koruyucu yaklaşım esastır”. Bir meslek olarak psikolojik danışmanlık da, tarihsel seyrinde “krize müdahale edici” ve “çare bulucu” rollerinden “gelişimsel” ve “koruyucu ve önleyici” rollerine evrilmiştir (Amerikan Psikolojik Danışmanlar Derneği, 1997). Koruyucu-önleyici çalışmalar; sorundan önce, risk durumunda olan/olmayan kişilere odaklanan ve sorunların ortaya çıkmasını engellemeye yönelik grup temelli çalışmalardır. Örneğin, LGBTİ+ bir öğrenci okulda, zorbalığa maruz bırakıldığında , zorbalığın etkileri üzerine sadece LGBTİ+ öğrenci ile bireysel psikolojik danışmanlık yürütmek yerine, okulda tüm öğrencileri dahil ederek, zorbalığın ortaya çıkmasını engellemeye yönelik grup çalışmaları (çeşitlilik, empatik becerileri arttırma, kalıpyargı, önyargı ve ayrımcılıklar gibi) yürütmek. Bu çalışmalarda, sadece LGBTİ+lara yönelik zorbalık davranışlarını değil, okuldaki diğer azınlık/çeşitli gruplara (göçmenler, mülteciler, Aleviler, kız çocukları, etnik çeşitlilikler, engelliler gibi) yönelik zorbalık davranışları da ele alınır. Koruyucu-önleyici çalışmaların temel amacı “risk etmenlerini azaltıp koruyucu etmenleri arttırmak”tır. Okuldaki tüm bileşenlere ve hatta okul dışı bileşenlere de (aileler) yönelik olduğundan sistematik ve ekolojiktir. İşbirliğine dayalıdır, kolektif bir çaba gerektirir ve güçlendiricidir. Çeşitliliği gözettiği için kapsayıcıdır, kültüre duyarlıdır. Sosyal adaletle de ilgilidir, çok kültürlü grupların haklarının savunuculuğunu da içerir, dolayısıyla hak temellidir.
LGBTİ+ Dostu Psikolojik Danışman Olmak: Kültüre Duyarlı & Sosyal Adalet ve Hak Savunucusu
Türkiye’nin giderek çokkültürlü ve çoğulcu hale gelen ortamında, okullarda ve üniversitelerde LGBTİ+ konularının ele alınıp alınmaması gerekliliği yerine, LGBTİ+ öğrencilere güvenli, kapsayıcı ve koruyucu alanlar yaratmak, üzerinde konuşmamız gereken bir mesele haline gelmiştir. Bu aşamada, etik mesele, güvenli, kapsayıcı ve koruyucu alanların nasıl yaratılacağıdır. Okullarda ve üniversitelerde, bu alanları yaratmak, okulların ve üniversitelerin öncelikli bir politikası haline gelmelidir. Okul ve üniversite psikolojik danışmanları ile psikolojik danışman eğitimcileri, bu alanları yaratmada, kültüre duyarlı psikolojik danışman yeterlilikleri ile sosyal adalet ve hak savunucusu rolleri kapsamında “LGBTİ+ dostu psikolojik danışman” kimliği ile öne çıkmaktadır. Ancak, “LGBTİ+ dostu psikolojik danışman” kimliğinin, psikolojik danışman eğitimcileri tarafından öncelikli ve gerekli görülmemesi ve rehberlik ve psikolojik danışmanlık programlarının müfredatlarının özerk olmaması gibi başlıca nedenler bu kimliğin yaygınlaşmasını engellemektedir.
Tüm bu zorluklara karşın, okullarda ve üniversitelerde, psikolojik danışmanlar ve psikolojik danışman eğitimcileri kritik bir değişim öznesi olarak tanımlanır ve yok saymayan, dışlamayan, reddetmeyen, kısıtlamayan, baskılamayan, anormalleştirmeyen, damgalamayan, aşağılamayan, utandırmayan psikolojik danışmanların, LGBTİ+ öğrencilerin hayatlarında kritik ve özel bir yeri vardır. Bu kılavuz, değişim öznesi rolünün farkında olan okul ve üniversite psikolojik danışmanlarının (ve psikolojik danışman eğitimcilerinin) LGBTİ+ öğrencilerini desteklemesine yardımcı olmak için bir eksikliği gidermek üzere tasarlanmıştır. Bu kısa kılavuzda sunulan bilgiler, psikolojik danışmanların kişisel ön kabullerini sorgulamalarına, LGBTİ+ öğrenciler ile çalışırken ve onlara güvenli, kapsayıcı ve koruyucu alanlar yaratırken kullanabilecekleri gerekli mesleki bilgi ve becerileri kazanmalarına destek olabilir. Ancak bu kılavuz, bunu amaçlarken, psikolojik danışmanların zaten temel psikolojik danışma ilke ve tekniklerini, temel ve ileri düzey yardım becerilerini, meslek etiğinin ilkeleri bildiğini ve özümsediğini, danışanlarının mental, fiziksel, duygusal, sosyal ve cinsel iyi oluşlarını arttırmak için gerekli mesleki bilgi ve kapasiteleri olduğunu da varsayar. LGBTİ+lara özel sorunlar olmakla birlikte, LGBTİ+larla psikolojik danışma yapmak LGBTİ+ olmayan danışanlarla psikolojik danışma yapmaktan farklı değildir.
Bu kılavuz, öncelikle psikolojik danışmanların kapasitelerini arttırmaya yönelik yazılmışsa da, okul ve üniversite iklimi içinde çalışan herkes (idareciler, öğretmenler, yarı ve tam zamanlı çalışan eğitimciler, yöneticiler, politika yapıcılar vb.) içindir. Ayrıca, ruh sağlığı uzmanları ya da öğretmen adayları da bu kılavuzu yararlı bulabilir.
Sıklıkla Sorulan Sorular
LGBTİ+ öğrencilerin özel bir danışmanlığa ihtiyacı var mıdır?
Hayır. LGBTİ+ öğrencilerin özel bir danışmanlığa değil, destekleyici ve olumlayıcı/onaylayıcı [affirmative] psikolojik danışmanlık hizmetlerine ihtiyaçları vardır. Çoğu zaman, LGBTİ+lara atfedilen bireysel sorunlar, toplumsal sorunların bir yansımasıdır. Ele alınması gereken “asıl sorun”, heteroseksist, homofobik, cisnormatif ve transfobik tutum ve davranışlara göz yuman okul/üniversite kültürü ve/ya toplumsal yapıdır. Örneğin, birçok LGBTİ+, salt kimliklerinden ötürü marjinal bir azınlık grubu olarak muamele görmekte, yaşamları boyunca azınlık stresine (Minority Stress Model, Meyer, 2003) maruz kalmakta, bu da fiziksel ve mental birçok sorun yaşamlarına neden olmaktadır. Ayrıca, bazı LGBTİ+lar, ırk, din, dil, yaş, engellilik, sınıf, eğitim, dinsel/tinsel yönelim gibi diğer kimliklerinden ötürü de azınlık stresine maruz kalmakta ve azınlık stresinin etkilerini daha da ağır yaşamaktadır. Örneğin, beyaz, üst orta sınıftan, eğitimli ve natrans bir gey ile trans, Alevi, feminist, vegan ve biseksüel bir kadının maruz bırakıldığı stres farklılaşmaktadır. Bunun yanında, birçok kültürde, LGBTİ+ olarak algılanmak damgalanmaya neden olur. Bu damgalanma sonucu pek çok LGBTİ+ içinde yaşadığı kültürün homofobisini, bifobisini, transfobisini içselleştirmeyi öğrenir. Bu içselleştirilmiş homofobi, bifobi, transfobi LGBTİ+ların fiziksel, duygusal, sosyal, bilişsel, mental ve cinsel gelişimini sekteye uğratan engellerden biri haline gelebilir. Dolayısıyla, ruh sağlığı uzmanlarının LGBTİ+larla çalışırken, azınlık stresi, kesişimsellik, içselleştirilmiş homofobi, bifobi, transfobi gibi kavramları ve bu kavramların yaratabileceği sorunların farkında olması ve sorunları bu bakış açısıyla ele alması, destekleyici ve olumlayıcı psikolojik danışman hizmeti sunmaları önemlidir. Ayrıca, LGBTİ+ kimlik gelişim modelleri gibi LGBTİ+lar için geliştirilmiş kuramları bilmek de önemlidir. Ancak, LGBTİ kimlik gelişim modelleri de dahil, yukarıda bahsedilen tüm kuramsal bilgilerin, Batı kültüründe geliştirildiğini de unutmamak önemlidir. Örneğin, LGBTİ+ kimlik gelişimi modellerinin çoğunda, “aileye açılmak” önemli ve başarılı bir kimlik gelişim görevi olarak tanımlanır, ancak Türkiye’de, aileye açılmak, öldürülmek de dahil, bir dizi olumsuz durum ile sonuçlanabilir. Bu perspektiften bakıldığında, belki de bazı LGBTİ+lar için aileye açılmamak, hayatta kalmak için gerekli bir pratik olabilir. Dolayısıyla, bu modelleri çalışırken, içinde yaşanılan kültürü de gözetmek gerekir.
Okulda/üniversitede bir öğrencinin LGBTİ+ olduğunu varsayıyorsam ne yapmalıyım?
Asla kişiye, yaşıtlarının, ebeveynlerinin, velilerinin, öğretmenlerinin, idarecilerin ve diğer yöneticilerin önünde cinsel yönelimi veya cinsiyet kimliği hakkında sorular sormayın. LGBTİ+ olduğunu varsaydığınız kişinin kendisine de sormayın. Pek çok LGBTİ+ için cinsel yönelimi veya cinsiyet kimliği oldukça kişisel bir meseledir. Kime, ne zaman, nerede, ne ölçüde, hangi şartlar altında açılacağı kişinin kendi kararıdır. Bazı kişiler tamamen açık olmayı tercih ederken, bazıları kısmen açılmayı ya da tamamen kapalı olmayı tercih edebilirler. Bazı kişiler açık olmasalar da tahmin edildiklerini düşünüyor olabilirler. Ayrıca, LGBTİ+ kimliklerde sizin varsayımınız değil, kişilerin kendi beyanları esastır. Psikolojik danışman olarak, öğrencilere cinsel kimlikleri ile ilgili sorular sormak yerine, onların rahatça ve güvenle açılabilmeleri için destekleyici alan oluşturabilirsiniz. Bunun için yapabilecekleriniz;
► Ofisinize destekleyici LGBTİ+ posterleri/bayrakları asmak,
► Ofisinizde, varsa ofisinizin önündeki bekleme alanına LGBTİ+ kimlikleri kapsayıcı, destekleyici, olumlayıcı afişler, kitapçıklar bırakmak,
► Kullandığınız dilin kapsayıcı olup olmadığını, cinsiyetçi, heteroseksist, cisseksist, homofobik, transfobik ifadeler kullanıp kullanmadığınızı gözden geçirmek,
► Kişinin cinsiyet ifadesine bakıp cinsiyet kimliği ve cinsel yönelim atamamak; cinsiyete özgü olmayan ifadeler kullanmak (Kız arkadaş, erkek arkadaş yerine, partner/sevgili gibi ifadeler kullanmak),
►Danışanın (öğrencinin) kendini tanımlamak için kullandığı dili örnek almak,
► Gizlilik ilkesini her zaman korumak. Bazı kişiler açık olmasalar da tahmin edilebilirler. Bu kişinin sizden destek alıp almadığı merak edildiğinde, psikolojik danışma ilişkisinde gizliliğin esas olduğunu, kim olursa olsun psikolojik danışman ile danışan arasındaki ilişkiye değin bir bilgiyi paylaşamayacağınızı belirtin.)
Okulda/üniversitede bir öğrenci LGBTİ+ olarak bana açılırsa bunu anne/babasına söyleme mesleki sorumluluğum var mı?
Diğer azınlık gruplarının aksine, pek çok LGBTİ+ öğrenci, ebeveyn desteğinden yoksun olduklarına inanır ve ebeveynleri kimliklerini keşfederse reddedileceklerine, kabul edilmeyeceklerine dair korkular yaşayabilirler. Bazı durumlarda gerçekten de ebeveynler, kardeşler veya diğer aile üyeleri LGBTİ+lara yönelik istismarın ve şiddetin failleri olabilirler, hatta LGBTİ+lar evsiz/ebeveynsiz kalabilirler. Dolayısıyla LGBTİ+lar ailelerinin kimliklerini öğrenmeleri konusunda kendilerini güvende hissetmeyebilirler. Bu durumda, psikolojik danışmanların, bir öğrencinin/danışanın cinsel yönelimini ya da cinsiyet kimliğini ailesine açıklamak gibi mesleki ve etik bir yükümlülüğü yoktur. Psikolojik danışmanın niyetinden bağımsız, böyle bir ifşa, psikolojik danışman ile danışan arasındaki gizlilik ilkesine aykırıdır ve LGBTİ+ları tehlikeye atabilir. Ancak örneğin, öğrenci/danışan, ailesine açılmak konusunda ikircikli duygular taşıyorsa ya da açılma konusunda kendine/becerilerine güvenemiyorsa, psikolojik danışman, danışan ile açılma konusunda duygularını ya da açılma durumunda yaşanabilecek olası senaryoları -örneğin canlandırma yoluyla- çalışabilir. Öğrenci/danışan, ailesine açılmaya karar verdiyse, ebeveyn reddi, istismar, şiddet gibi olası durumlara hazırlıklı olmak, güvenlik planlaması yapmak ve öğrenci/danışanı da bu konuda bilgilendirmek psikolojik danışmanın sorumlulukları arasındadır.
Bazı durumlarda danışmanlar gizliliği ihlal etmek zorunda kalabilir. Örneğin, kendine ya da başkasına yönelik öldürme ve zarar verme [ebeveynlerinin/yakın çevresinin onun cinsel yönelimini veya cinsiyet kimliğini asla anlayamayacağından veya kabul etmeyeceğinden dolayı], şiddet uygulama ya da şiddete maruz bırakılma, mahkeme kararı gibi durumlarda gizliliğin ihlal edilmesi şarttır/kabul edilebilir. Böyle durumlarda, öğrencinin/danışanın yararı gözetilerek psikolojik danışmanın kapsamlı bir değerlendirme yapması ve gizliliği ihlal etmek zorunda olduğunu danışanı ile paylaşması gerekmektedir.
Okulda/üniversitede bir LGBTİ+ nın ailesine açılmasına yardım etmeli miyim?
Bu, danışanlar için zor bir ikilem olabilir. Bir önceki soruda da yanıt arandığı üzere, aileye açılmak, LGBTİ+ gençlerin, psikosoyal ve kimlik gelişimlerinden kritik bir faktördür, bazı LGBTİ+lar için önemli riskler oluşturabilir. Aileye açılma kararı danışanın/öğrencinin vermesi ve hayata geçirmesi gereken bir karardır. Psikolojik danışmanın buradaki rolü, açılma kararının olası risklerini ve faydalarını danışan ile birlikte gözden geçirmek ve danışana destek olmaktır. Örneğin, LGBTİ+ varoluşların günahkar olduğuna inanan, aşırı tutucu bir aileden gelen bir LGBTİ+ danışanın ailesine açılmasına yardım etmek hem danışan hem de psikolojik danışman için riskli olabilir. Dikkatli bir değerlendirmeden sonra, danışan ailesine açılmaya karar verirse, böyle durumlarda olası riskler için güvenlik ve destek ağının oluşturulması büyük önem taşır. Ve hatta benzer stratejik planlamalar, ailesine açıldığında zorluk yaşayabileceğini algılayan herhangi bir LGBTİ danışan/öğrenci için de yapılmalıdır. Kısaca, okulda/üniversitede bir LGBTİ+ nın ailesine açılmasına doğrudan yardım etmek, psikolojik danışmanın sorumluluğu değildir.
LGBTİ+ öğrenci/danışan ile aileye açılma konusunda çalışmaya ek olarak, LGBTİ+ öğrenci/danışan ailesine açıldıktan ve ebeveynler çocuklarının kimliğini öğrendikten sonra -şayet talep ederlerse- bu habere uyum sağlamaları noktasında aileye de destek olmanız gerekebilir. Bazı ebeveynler için çocuğun aileye açılması, önemli bir kişisel ve ailevi uyum süreci haline gelebilir. Hatta bazı durumlarda, çocuk açıldığında aile üyeleri “dolaba girebilir”. Dolaba girmek, bir anlamda, çocuğunun heteroseksüel/natrans olmadığını öğrenen aile üyelerinin bazılarının bunu bir “kayıp” olarak değerlendirmelerinin ardından yaşadıkları yas ve uyum sürecinin bir parçasıdır. Lipkin (2004) bu süreci, kayıp sonrası yas sürecine benzer şekilde, “şok, inkar, suçluluk, duyguların ifade edilmesi, değişen derecelerde kabul ile gerçekliğe dönüş ve nihayet gerçek kabul” (80) olmak üzere altı aşama olarak tanımlar. Psikolojik danışmanlar, LGBTİ+ öğrenci ve danışanların ailelerine destek sağlama sürecinde bu aşamaların farkında olmalıdır ve gerektiğinde aileleri LGBTİ+ların ailelerine destek veren sivil toplum kuruluşlarına yönlendirmek üzere hazırlıklı olmalıdır.
Bir LGBTİ öğrenci/danışan, ailesiyle konuşmamı isterse ne yapmalıyım/neler yapabilirim?
Hershberger ve D'Augelli (2000), psikolojik danışmanların bir öğrencinin/danışanın ebeveyni veya aile üyeleri ile görüşmeden önce aşağıdaki soruları kendisine sormalarını/gözden geçirmelerini önerir.
►Ebeveynlerin/aile üyelerinin durumla ilgili ne kadar bilgisi var?
►Haberi varsa, öğrenci/danışan mı söyledi? Öğrenci söylemediyse, ebeveynler/aile üyeleri nasıl öğrendi?
►Hangi ebeveynler/aile üyeleri üyeleri biliyor? Herbirinin öğrendiğinde tepkisi ne oldu?
►Ne zamandır biliyorlar?
►LGBTİ+ ile ebeveynleri/aile üyeleri arasındaki ilişkinin kalitesi nasıldı? Öğrendiklerinden beri ilişkileri nasıl bir değişim gösterdi?
Aynı zamanda etnik, kültürel veya dini azınlık gruplara mensup LGBTİ+ öğrenci/danışanlarla çalışırken aşağıdaki faktörlerin de göz önünde bulundurulması önemlidir.
►Aile, toplum ve dini bağların önemi.
►Öğrencinin/danışanın, ailesinin cinsellik, toplumsal cinsiyet, cinsel yinelim, cinsiyet kimliği cinsellik ile ilgili değerlerini ne derece benimsediği.
►Öğrencinin baskı ve/ya ayrımcılık geçmişi.
►İçinde bulundukları yerel topluluğun eşcinsel ilişkiler hakkındaki inançları.
►Cinsel yönelimin ve cinsiyet kimliğinin açıklanmasına yönelik farklı tutumlar. Örneğin, açılmak her azınlık grubunda mutlaka şok, utanç, inkar gibi duygular yaşatmak zorunda değildir.
Cinsel yönelimini veya cinsiyet kimliğini değiştirmek isteyen bir öğrenciye nasıl yaklaşabilirim?
1973'te Amerikan Psikiyatri Derneği (APA) eşcinselliğin ruhsal hastalıklar kategorisinden çıkartılmasına karar vermiştir. Elli yıl sonra, birçok psikolojik danışman ne yazık ki bu değişikliği hala profesyonel uygulamalarına tam olarak entegre etmiş durumda değil. APA gayet net açıklamalar yaparak ve yönergeler yayınlayarak “onarım”, “dönüştürme” veya “yeniden yönlendirme” gibi kavramlar adı altında bir kişinin cinsel yönelimi ve cinsiyet kimliğini “değiştirmeyi” veya “iyileştirmeyi” amaçlayan terapilerin kullanımının etik olmadığını defalarca belirtmiştir. Bilimsel araştırmalar da bu yaklaşımların etkisizliğini göstermiştir. LGBTİ+ öğrencinin/danışanın veya ailesinin talebi doğrultusunda olsa bile, etik ilkelere bağlı hiçbir ruh sağlığı uzmanı, cinsiyet kimliği/cinsel yönelimi “tedavi etmeye”, “değiştirmeye” veya “düzeltmeye” çalış(a)maz. LGBTİ+ öğrencinin/danışanın veya ailesinin böyle bir talebi üzerine de olsa, cinsiyet kimliği/cinsel yönelimi “tedavi etmeye”, “değiştirmeye” veya “düzeltmeye” çalışmak profesyonelliğe aykırıdır ve meslek etiğinin açıkça bir ihlalidir. Bunun yerine, psikolojik danışman, bu talebi dile getiren LGBTİ+ öğrencinin/danışanın veya ailesinin içselleştirilmiş homofobisinin, bifobisinin, transfobisinin, utanç ve damgalama gibi duygularının üstesinden gelmesine destek olmaya odaklanmalıdır.
Engelli LGBTİ+lar için ne yapabilirim?
Okullarında güvende, kapsanmış ve kabul edilmiş hissetmek tüm öğrenciler için temel bir haktır. Tıpkı diğer öğrenciler gibi engelli öğrencilerin/danışanların da cinsiyet, toplumsal cinsiyet, cinsel yönelim veya cinsiyet kimliği ile ilgili soruları olabilir. Öğrencinin engeli, sorularının cevaplanmasına ya da profesyonel psikolojik danışmanlık almalarına engel olmamalıdır veya soruları gereksiz, uygunsuz, önemsiz görülerek göz ardı edilmemelidir. Birçok durumda, engelliler aseksüel olarak kabul edilirler, ancak engelsiz akranları ile kendilerini ifade etmek ve destek almak noktalarında aynı haklara sahip oldukları unutulmamalıdır. Engelli LGBTİ+ların, fiziksel, cinsel ve psikolojik şiddete maruz bırakılma noktasında engelsiz LGBTİ+lardan daha fazla risk altında oldukları da gözardı edilmemelidir. Bazı insanlar, açık veya örtük şekilde engellilerin, engellilik kimliğine ilişkin meselelerinin, cinsiyet, toplumsal cinsiyet, cinsel yönelim veya cinsiyet kimliği ile ilgili meselelerden çok daha önemli ve öncelikli olduğunu düşünmektedir. Bu öğrencilerin engellilik ve LGBTİ+ kimliklerininin kesişiminden ötürü daha fazla ayrımcılığa maruz kaldıkları ve daha fazla azınlık stresi yaşadıkları göz önünde bulundurulmalıdır. Bu durumda psikolojik danışmanlar, bu öğrencilerin cinsel yönelimlerini veya cinsiyet kimlikleri ile engelli kimliklerini kapsayacak şekilde çalışmalıdır. Hangi kimliğin öncelikli olduğu ya da öncelikli olup olmadığı, psikolojik danışmanın değil danışanın ihtiyacına göre belirlenmelidir. Okulu/üniversitesi engelli LGBTİ+lar için kapsayıcı bir hale getirmek de sosyal adalet ve hak savunuculuğu rolleri kapsamında psikolojik danışmanların önemli sorumluluklarından biridir.
Trans öğrencilerin ihtiyaçlarını en iyi nasıl karşılarım?
Çoğu durumda LGBTİ+lar içinde trans kimlikli olan gençler, okullarda/üniversitelerde şiddete ve ayrımcılığa en fazla maruz bırakılan kişilerdir. Psikolojik danışmanlar, trans kimlikli birçok kişinin okul içi ve dışında maruz bırakıldığı risklerin farkında olmalıdır. Translar, cinsiyet kimlikleri özelinde toplumun temel normlarını “ihlal” etmiş olarak algılanır. Bir öğrenci/danışan, “cinsiyet karmaşası” yaşadığını ya da bedensel olarak “yanlış” cinsiyette olduğununu ifade ettiğinde psikolojik danışman, cinsiyetin toplumsal olarak inşa edilmiş bir kimlik olduğunu keşfetme ve anlama noktasında öğrencinin/danışanın desteklenmesine yardımcı olabilir. Çoğu durumda, trans öğrenciler/danışanlar, kadın ve erkeği, ikili ve karşıt kurgulayan katı toplumsal cinsiyet kodlarından kurtulmaya çalışır. Diğer bazı durumlarda ise trans kimlikli öğrenciler/danışanlar, atanmış cinsiyetleri ile kendilerini tanımladıkları cinsiyet arasındaki sürekli uyumsuz hissettiren, zorlayıcı içsel çatışmalardan bahsedebilirler. Psikolojik danışman, trans öğrenci/danışanın, atanmış cinsiyet, toplumsal cinsiyet, cinsiyet kimliği gibi kavramların, birbirine zıt iki kutuplu olmak yerine akıcı ve değişken olduğunu anlamalarına destek olabilir.
Psikolojik danışmanlar, ayrıca, okul/üniversite yönetimi ve okul/üniversitenin tüm bileşenleri ile cinsiyet kimliği ile ilgili meselelerin (cinsiyetsiz soyunma odası, cinsiyetsiz tuvalet, okul üniformaları gibi) okul politikalarına dahil edilmesini sağlamak için de çalışabilirler.
Bunların yanında psikolojik danışmanlar, trans öğrenciler/danışanlar veya ebeveynleri ile yapılan görüşmelerde öğrencinin/danışanın sorunlarını tıbbileştirerek öğrenciyi patolojikleştirmekten kaçınmalıdır. Trans öğrencilere okullarında/üniversitelerinde bireysel destek sunmaktan öte, psikolojik danışmanlar, bu öğrencilerin okul/üniversite dışındaki çevrelerde de ayrımcılığa maruz kalmamaları amacıyla, toplumsal bir değişim sağlamak için STKlardan destek talep edebilir.
Biseksüel öğrencilerin özel danışmanlık ihtiyaçları var mı?
Biseksüellerin yaşamlarındaki belki de en önemli stres etkeni, cinsel yönelimin heteroseksüel ve eşcinsel olarak iki kutuplu sınıflandırılmasıdır. Bu kutuplaşmanın bir sonucu olarak biseksüeller, kimlik gelişimlerini sağlıklı olarak tamamlamak için “bir tercih” yapması gereken, “geçiş aşamasında” olan ve “arada kalmış” kişiler olarak tanımlanmaktadır. Ancak gelinen noktada, araştırmacılar/aktivistler cinsel yönelim kavramının ikili bir seçim olarak kurgulanmasını reddetmektedir. Yukarıda belirtilenlere ek olarak, psikolojik danışamanların, biseksüelleri kapsamak için belki de yapabilecekleri en önemli şey, biseksüelliğin bir cinsel yönelim olduğunu kabul etmek, biseksüelliğin bir “tercih”, “geçiş süreci”, “arada kalmışlık” olmadığı ve cinselliğin (cinsel yönelimin) fiziksel, duygusal ve cinsel olarak akışkan ve ilişkisel kabul edildiği daha az kutupsuz bir anlayışı benimsemektir.
HIV'i LGBTİ+ öğrencilerle/danışanlarla konuşmalı mıyım?
Evet. Kendilerini LGBTİ+ olarak tanımlamayan öğrencilerle/danışanlarla sadece HIV’i değil, cinsel yolla bulaşan tüm enfeksiyonları konuştuğumuz gibi/kadar. Bunu yaparken, bir psikolojik danışman, LGBTİ+ olan/olmayan öğrencilerin/danışanların hepsinin cinsel olarak aktif olduklarını da varsaymamalıdır. HIV ve cinsel yolla bulaşan tüm enfeksiyonları konuşmanın koruyucu/önleyici bir pratik olduğu unutulmamalıdır. LGBTİ+ olmak, HIV veya cinsel yolla bulaşan diğer enfeksiyonlara yakalanma riskini artırmaz. HIV veya cinsel yolla bulaşan diğer enfeksiyonlara yakalanma riskini arttıran şey kimlik değil, cinsel davranıştır. Dolayısıyla, HIV veya cinsel yolla bulaşan diğer tüm enfeksiyonlar herkesi etkileyebilecek bir sorundur. Psikolojik danışman, HIV veya cinsel yolla bulaşan diğer enfeksiyonlarla ilgili konuları cinsel olarak aktif olan ya da aktif olabilecek herkesle konuşmalıdır. Cinsel yolla bulaşan enfeksiyonları (HIV dahil) azaltmanın en önemli yollarından biri, güncel ve bilimsel bilgiye düzenli erişimdir. Sadece LGBTİ+ gençlerin değil, cinsel yönelim ve cinsiyet kimliğinden bağımsız olarak tüm gençlerin, okullarda/üniversitelerde yaşa ve gelişim dönemlerine uygun olarak güncel bilgiye eksiksiz erişebilmelerinde psikolojik danışmanlar destek olabilir.
Bir ilkokulda/ortaokulda psikolojik danışmanım. LGBTİ+larla ilgili konuları danışmanlık uygulamalarımla nasıl ilişkilendirebilirim?
Cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği çoğu zaman erken çocuklukta (bazen de ilk ergenlikte) fark edilir. Örneğin, bazı öğrencilerin cinsel yönelim ve/veya cinsiyet kimliğini erken çocuklukta net bir şekilde fark ettiklerini bildiren çalışmalar vardır. Kendilerini LGBTİ+ olarak tanımlamayan ilk ya da ortaokuldaki bazı öğrenciler, psikolojik danışmanlara kardeşleri, arkadaşları ile ilgili sorular sormak için de başvurabilirler. Kendilerini, LGBTİ+ olarak tanımlayan bazı öğrenciler ise kimlikleri ile ilgili doğrudan destek alabilir, destek alması için başkaları tarafından yönlendirilmiş olabilir ya da kimliklerinden dolayı maruz bırakıldıkları zorbalıklardan dolayı psikolojik danışmalara sığınabilirler. Dolayısıyla, ilkokul/ortaokul düzeyinde görev yapan psikolojik danışmanlar da LGBTİ+larla ilgili konuları profesyonel ve etik bir şekilde ele almak için hazırlıklı olmalıdır. LGBTİ+ öğrencilerin sağlıklı gelişimi için kimliklerini değerli ve görünür kılmak psikolojik danışmanın önemli sorumluluklarından biridir. Psikolojik danışmanlar, ilkokul ve ortaokul düzeyinde, LGBTİ+ öğrencileri kapsayacak bir okul ortamı yaratmak için aşağıdakileri yapabilirler.
►Sınıflarda, oturumlarda ve günlük hayatta, rutin hayatın bir parçası olarak LGBTİ+ları kapsayan bir dil kullanmak.
► Sınıf rehberlik uygulamalarında, koruyucu-önleyici bir pratik olarak cinsiyetçi, homofobik ve transfobik dili, lakap takmayı ve zorbalığı ele almak.
►Sınıfı ve okulu LGBTİ+ öğrenciler ve aileleri için güvenli bir alan olarak tanımlayan posterler asmak.
►Tüm yönleriyle sosyal çeşitliliği, empati ve saygı becerilerini de kazandıracak şekilde şekilde tartışmak.
►Erken yaşlardan itibaren, toplumsal cinsiyete ilişkin her türlü konuyu LGBTİ+ varoluşları da kapsayacak şekilde müfredata dahil etmek ve yaşa uygun kaynaklar kullanarak çalışmak.
Ben muhafazakar/tutucu bir okulda psikolojik danışmanım. LGBTİ+ ile ilgili konuları nasıl ele alabilirim?
Muhafazakar/tutucu bir okulda psikolojik danışman olmak bir yandan oldukça zorlayıcı bir deneyim olabilir. Öte yandan, okulunuzda çeşitliliği savunmak ve değişim yaratmak için benzersiz bir konumda olduğunuzu unutmayın. Kapsayıcılığa dair yukarıdaki önerileri, kendinizi güvende hissetmeyi de ihmal etmeden değerlendirebilirsiniz. Belki de psikolojik danışmanlığın “önce zarar vermemek” ilkesinden yola çıkarak, ne yapmak değil de ne yapmamak gerektiğine dair birkaç öneri sunabiliriz.
Muhafazakar/tutucu bir okulda görev yapan psikolojik danışmanın kaçınması gereken uygulamalar….
►LGBTİ+ bir öğrencinin cinsel yönelimini veya cinsiyet kimliğini “değiştirmeye” veya "düzeltmeye" çalışmak.
►LGBTİ kimliklerin/varoluşların günahkar olduğu anlayışını benimsemek ve bu anlayışa göre davranmak.
►Bir öğrencinin cinsel yönelimini veya cinsiyet kimliğini ailesine, arkadaşlarına, öğretmenlerine ve idarecilere izinsiz olarak ifşa etmek ya da öğrenciyi açılmaya zorlamak.
►LGBTİ+ öğrencinin/danışanın danışmanlık hizmetlerine erişimini engellemek, destek vermeyi reddetmek ya da LGBTİ+ dostu başka bir uzmana yönlendirmemek.
►Cinsel yönelim veya cinsiyet kimliği ile ilgili “karışıklığının” geçici olduğunu, büyüdükçe geçecek bir aşama olduğunu telkin etmek.
►LGBTİ+ öğrenci/danışanı, daha fazla dini pratik yapmaya (tövbe etmek, dua etmek vb.) yönlendirmek.
Üniversitelerde çalışan psikolojik danışman eğitimcileri kapsayıcı olmak adına neler yapabilir?
Yukarıdaki önerilere ek olarak, üniversitelerdeki psikolojik danışman eğitimcileri kapsayıcı olmak ve LGBTİ+lara yönelik ön kabulleri sorgulamak ve tutumları değiştirmek adına aşağıdaki önerileri pratiğe dökebilirler.
⸎Ofisi LGBTİ+ öğrenciler için güvenli bir alan haline getirmek, ofise gökkuşağı bayrağı/simgesi asmak, ofiste LGBTİ+ konuları üzerine yayınlar, bröşürler bulundurmak.
⸎Üniversitede/sınıfta herkesi heteroseksüel varsaymamak, cinsiyetçi, homofobik, bifobik ve transfobik dil kullanmak, kullanılmasına izin vermemek.
⸎Kültüre duyarlı psikolojik danışma, çok kültürlü psikolojik danışma üzerine seçmeli ya da zorunlu dersler açmak.
⸎Tüm derslerde LGBTİ+ konularını derse dahil etmenin bir yolunu bulmak. Örneğin, gelişim psikolojisi dersinde bebeklik, çocukluk, ergenlik, yetişkinlik gibi gelişim dönemlerinde cinsel gelişim ve kimlik gelişimi başta olmak üzere LGBTİ+ çocukların, gençlerin, yetişkinlerin gelişimlerini -tıbbileştirmeden, patolojikleştirmeden- derse dahil etmek. Ya da örneğin, yakın ilişkiler psikolojisi, yakın ilişkiler dersinde, LGBTİ+ ergenlerin, yetişkinlerin romantik/cinsel ilişkilerine de alan açmak. Vakaları, rol oynamaları sadece heteroseksüel çiftler üzerinden kurgulamamak, iki lezbiyen kadının ilişki sürdürme davranışlarına ilişkin de vaka çalışması yürütmek.
⸎LGBTİ+lara yönelik ön kabulleri sorgulamak üzere seminerler düzenlemek. Örneğin KAOS GL’nin Ayrımcılık Karşıtı Ders Projesi.
⸎Derneklerle iletişime geçmek. İstanbul SPoD, Lambdaİstanbul, İstanbul LİSTAG, Ankara KAOS GL, Ankara Pembe Hayat, İzmir Siyah Pembe Üçgen gibi.
⸎Ders izlencesine ders politikası olarak cinsiyetçi, homofobik, bifobik ve transfobik söylemlere ve yaptırımlarına yönelik bilgi eklemek.
⸎Sınav sorularına LGBTİ+ ları dahil etmek.
⸎YL ve doktora tezlerinde öğrenciler LGBTİ+ konularında araştırma yapmak istiyorsa desteklemek.
⸎Akademik araştırmalarda, cinsiyet yerine atanmış cinsiyeti sormak, cinsiyeti sadece kadın/erkek olarak ikili kurgulamamak, “kadın/erkek” kategorisine ek olarak, “diğer” kategorisi yerine (kadın ve erkek dışında kendini tanımlayanları ötekileştirici bir pratik), “akışkan cinsiyetli, ikili olmayan [nonbinary], sorgulayan, quuer” gibi kategorileri eklemek ve/ya katılımcıların kendilerini tanımlamasına alan açmak.
⸎Akademik araştırmalarda cinsel yönelim ve cinsiyet kimliğine yönelik demografik sorular da sormak, tüm katılımcıları heteroseksüel ve natrans varsaymamak, katılımcıların kendi cinsel yönelimlerini ve cinsiyet kimliklerini tanımlamalarına alan açmak.
⸎Nicel ya da nitel araştırmalarda, anket sorularını cinsiyetçilikten, homofobiden ve transfobiden arındırmak.
⸎LGBTİ+lara destekleyici bir ortam sağlamak, yönlendirici olmayan bir iletişim kurmak, nefes alabilecekleri alanlar yaratmak.
⸎Akran zorbalığı, toplumsal cinsiyet, LGBTİ+ temel kavramlar ve mitler, önyargı ve ayrımcılık, ötekileştirme, çeşitlilik, insan hakları vb. konulara ilişkin farkındalığı yükseltmeye yönelik koruyucu-önleyici atölyeler düzenlemek.
⸎Üniversitenin tüm bileşenlerini bu çalışmalara katmaya çalışmak.
⸎Toplantılarda cinsiyetçi, homofobik, transfobik söylemleri/şakaları düzenlemek.
⸎ Size açılan LGBTİ+ları ailelerine, üniversitenin diğer bileşenlerine ifşa etmemek.
⸎Toplumsal cinsiyet rollerine uymayan kişileri/öğrencileri LGBTİ+ olarak etiketlememek.
⸎Psikolojik danışman eğitimcisi olarak derste, üniversitede, gündelik konuşmalarda cinsiyetçi, homofobik ve transfobik olmayan bir dil kullanımını önceliklendirmek.
⸎Üniversitede toplumsal cinsiyet çalışmaları, LGBTİ hakları, kadın hakları odağında öğrenci külüplerinin kurulmasına öncülük etmek, bu kulüplere akademik danışman olmak.
⸎LGBTİ+ konulara ilişkin filmleri/dizileri derslerde materyal olarak kullanmak.
⸎Psikolojik danışman eğitiminde, LGBTİ+ bireyle etkileşimi LGBTİ+lara yönelik tutumları dönüştürmek için bir yöntem olarak kullanmak.
Bu yazının son okumasını gerçekleştiren, önerileri ile katkıda bulunan Efsun Sertoğlu’na çok teşekkür ederim. İyi ki varsın Efsun.
Kaynakça
American Counseling Association. (1997). Definition of professional counseling. http://www.counseling.org/news/updates/2004/07/26/definition-of-professionalcounseling adresinden erişildi.
Hershberger, S. L., & D'Augelli, A. R. (2000). Issues in counseling lesbian, gay, and bisexual adolescents. In R. M. Perez, K. A. DeBord, & K. J. Bieschke (Eds.), Handbook of counseling and psychotherapy with lesbian, gay, and bisexual clients (pp. 225–247). American Psychological Association. https://doi.org/10.1037/10339-010
Efsun Sertoğlu & KAOS GL (2021). Eğitimciler için kılavuz: LGBTİ+ öğrencilerin haklarını nasıl korumalı?. https://kaosgldernegi.org/images/library/eg-itimciler-ic-in-kilavuz-web-1.pdf adresinden erişildi.
Lipkin, A. (2004). Outing the teacher, outing the power: Principle and pedagogy. Journal of Gay & Lesbian Issues in Education, 2, 65-67.
Meyer, I.H. (2003). Prejudice, social stress, and mental health in lesbian, gay and bisexual populations: Conceptual issues and research evidence. Psychological Bulletin, 129, 674-697. doi:10.1037/0033-2909.129.5.674
Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü (2017). Rehberlik ve psikolojik danışma hizmetleri plan hazırlama kitapçığı. http://orgm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2018_06/01135552_rehberlik_plan_hazirla ma_kitapcigi.pdf adresinden erişildi
* Bu yazı, Avrupa Birliği'nin mali desteği ile hazırlanmıştır. İçeriğin sorumluluğu tamamıyla KAOS GL’ye aittir ve AB’nin görüşlerini yansıtmamaktadır.
Etiketler: insan hakları, eğitim
