Lubunyalar, esenlik ve aktivizm

05/12/2021 | Yazar: Aras Örgen

1 Aralık Dünya AIDS Günü’nden 10 Aralık İnsan Hakları Günü’ne eşitlik yazılarıyla karşınızdayız. Aras Örgen, #eşitlikiçin lubunyalar, esenlik ve aktivizmi yazdı.

Hakkında net bir tanım olmayan, ancak son yıllarda hakkında sıkça konuştuğumuz bir kavram olan esenlik (wellbeing) hakkında bir süredir bir derleme yazmayı düşünüyordum. Bu yazı ile birlikte, esenlik kavramının ne olduğu, lubunyaların esenliğinin ne anlama geldiği, kendi içerisinde birbirinden farklı kimlikleri olan lubunyalarda esenliğe dair ne gibi ihtiyaçlar olduğu, aktivizm ve esenlik ilişkisi, esenliğe dair neler yapılabileceği gibi soruları cevaplamayı hedefledim. Yazı içerisinde de göreceğiniz gibi aslında esenlik kavramı oldukça dinamik ve kendi içerisinde tartışmaları ve farklı yöntemleri barındırmakta. Tam olarak bu dinamiklik ve biraz da belirsizlik üzerinden esenlik konusuna lubunyalık ve aktivizm ekseninde bir giriş yapmayı düşündüm.

Bu yazıyı yazarken, başlıklar üzerine okuduklarımdan oldukça esinlendim ve alandaki çalışmaların beni götürdüğü noktada hem bireysel hem de kolektif olarak neler yapılabileceğini düşledim. Bu düş sürecinde de aslında sistem bizi ne kadar yalnızlaştırsa da esenliğimiz üzerine düşünmenin kendisinin bir politik eylem olduğunu fark ettim. Umarım hepimiz esenliğimize dair daha fazla düşleriz! İyi okumalar dilerim.

Esenlik

Özellikle son yıllarda hakkında yapılan araştırmaların yükselişte olduğu bir konu olan esenlik (wellbeing), hala üzerinde konsensus olan net bir tanıma sahip değildir. (Dodge, Daly, Huyton, & Sanders, 2012). Geçmişten günümüze yapılan araştırmalarda ise esenliğin ne olduğundan ziyade, esenliğin boyutları ve dinamizmi üzerinde durulmuştur. Bu noktada her ne kadar üzerinde net bir tanım olmasa da minimum düzeyde esenlik; olumlu duygu ve ruh hallerinin varlığını (örneğin, memnuniyet, mutluluk), olumsuz duyguların yokluğunu (örneğin, depresyon, kaygı), yaşamdan memnuniyeti, doyumu ve olumlu işleyişi içermektedir (CDC, 2018).

Kavram aynı zamanda kişilerin, psikolojik, ekonomik, duygusal, fiziksel ve sosyal iyilik halleri ile birlikte boyutlandırılabilir (Banceviča & Gataūlinas, 2014). Bu boyutlar ise aslında esenliği ölçmek ve değerlendirmek için ayrılan boyutlardır. Boyutların kendisi dinamik olduğu gibi iç içe olduğu durumlar da olabilir ve bu iç içe olma hali esenliği değerlendirirken bütüncül bir yaklaşımı gerektirir (Uymaz, 2021). Ancak LGBTİ+’ların da dahil olduğu, sistem tarafından ‘dışlanan veya baskılanmış topluluklarda’, esenlik sadece bireysel iyilik halleri değil, kolektifin/topluluğun iyilik halleri ile de ilişkili olduğundan, bu bütüncül bakış açısı esenliği ölçmek için elzemdir (Roberts & Christens, 2021). Ek olarak, boyutlar arası etkileşimi etkileyen sosyal ve politik etmenler (yasaklar, baskılar, genel ahlak gibi), esenliğe doğrudan etki ettiğinden çalışmalarda her zaman dikkate alınmalıdır (Carter & Cecily, 2019).

LGBTİ+’larda Esenlik

LGBTİ+’lar ruh sağlığı ve esenlik deneyimlerinde, ayrımcılığın etkileri ve sağlığın sosyal belirleyicileri (hizmetlere erişim, ekonomik ve sosyal durumu vb.) nedeniyle bazı ruh sağlığı sorunları için daha yüksek risklerle karşı karşıyadır (Rainbow Health Ontario & CMHA Ontario, 2021). Bu doğrultuda LGBTİ+’ların esenliğine dair düşünürken ve çalışırken, bütüncül bir yerden değerlendirme yapmak gerekirken, grup içerisindeki farklı deneyimlerin farklı ihtiyaçlarını unutmadan hareket etmek gerekmedir. LGBTİ+’ların içerisinde natrans eşcinsel bir erkek ile lezbiyen bir trans kadının deneyimi nasıl birbirinden ayrı ise, esenlikleri de boyutları ve esenliği etkileyen faktörler açısından bir o kadar farklı algılanabilir (Bower, Lewis, Anneliese , & Bermúdez , 2021). Bu faktörler, kesişimsel bir yerden yaş, cinsiyet, ekonomik ve sosyal sınıf, ırk, HIV statüsü gibi etmenler ile daha da genişletilebilir. Bu da aslında yine grup içerisinde her bir kişinin birbirinden farklı deneyimleri olduğunu gösterirken, farklılaşan ihtiyaçları da gösterir.

Avustralya merkezli bir kuruluş olan Rainbow Health Victoria’nın 2021 yılında hazırladığı kapsamlı bilgi notlarında; biseksüeller, trans deneyimli ve cinsiyet çeşitliliğine sahip kişilerin yaşayanların farklı ruh sağlığı ve esenlik ihtiyaçları olduğu görülmektedir (Rainbow Health Victoria, 2021).  Raporlarda özellikle Covid-19 pandemisi ile birlikte, trans deneyimi olan ve cinsiyet çeşitliliğine sahip kişilerin daha fazla stres ve depresyon yaşadığı, barınma ve sosyalleşme ihtiyaçlarının natranslara göre daha fazla olduğu ve bunların kişilerin esenliklerini olumsuz yönde etkilediği görülmüştür. Biseksüeller açısından ise lezbiyen ve geylere kıyasla komünite içi ve dışındaki stigmalardan kaynaklı stresin esenlik düzeyine etkisinin daha olumsuz olduğu belirtilmiştir (Rainbow Health Victoria, 2021). Her ne kadar farklı bağlamlar olsa da, Türkiye özelinde de LGBTİ+’ların arasında farklı deneyimlerden kaynaklı farklı sağlık ihtiyaçları olduğu görülmektedir. Özellikle kesişimsel kimlikler taşıyan; HIV ile yaşayan LGBTİ+’lar (Güzel & Dikmen, 2020), yaşlı LGBTİ+’lar (Öz, 2020) ve interseks kişiler birden fazla ayrımcılık yaşayabileceğinden (Kaos GL, 2019), esenliklerini tehdit eden dışsal ve içsel unsurlar da grubun diğer kimliklerine kıyasla daha fazla olabilmektedir.

Tüm bu bilgiler ışığında, kendi içerisinde dinamik olan esenlik kavramı ve içerdiği iyilik halleri, esenliği etkileyen dışsal faktörler dolayısıyla dayanıklılık kavramını da beraberinde getirebilir. Kendi içerisinde aynı esenlik gibi dinamik bir kavram olan dayanıklılık ilk başlarda zorluklara direnmek ve fiziksel olarak hayatta kalmaya ilişkili olsa da günümüzde sosyal etmenlerin etkileri ile birlikte, değişimlerde ve ani durumlarda kişilerin varlığını devam ettirebilme becerisi ile de ilişkili bir şekilde algılanmaktadır (Mayuk, 2020). Dayanıklılık ve esenlik ilişkisi içerisinde esenlik bize genel bir çerçeve çizerken, dayanıklılık esenliği olumlu etkileyen bir faktör olarak yerleşir. Bu etkinin içerisinde kişilerin gelecekte yaşayabilecekleri olumsuz olaylarla sağlıklı bir şekilde baş edebilmeleri de yer alır (Bacon & Mguni, 2012). Bu noktada, LGBTİ+’ların yaşadığı ayrımcılık, şiddet ve haklara erişememe durumları göz önüne alındığında, LGBTİ+’ların esenliği değerlendirilirken içerisinde bulunduğumuz politik gündemdeki dayanıklılık da değerlendirmeye alınmalıdır.

Bu doğrultuda da örgütlenmenin hem dayanıklılığı hem de esenliği olumlu etkilediği düşünüldüğünde, LGBTİ+’ların birlikte daha güçlü olduğu unutulmamalıdır (Roberts & Christens, 2021).  Ancak yine de örgütlenme süreçlerinde özellikle açık bir şekilde insan hakları aktivizmi yapan kişiler, hem dışarıdan hem de içeriden gelen birden fazla dış faktörden dolayı daha fazla stres, tükenmişlik ve ikincil travma yaşama riskiyle karşı karşıya kalabilmektedir (Nah A. M., 2021). Yazının buradan sonraki kısmında, aktivizm ve esenlik ilişkisi üzerinde durulacaktır.

Aktivizm ve esenlik  

İnsan hakları her ne kadar uluslararası belgeler ve anlaşmalar ile güvence altına alınmış olsa da hakların hayata geçirilmesi ve kazanımların sürdürülebilirliği için hem bireysel hem de kolektif olarak çalışmalar yürütülmektedir. Yürütülen aktivizm çalışmaları, hak ihlallerine karşı yapıldığı için içerisinde her zaman hak ihlallerini, bir veya birden fazla şiddet türünü ve ayrımcılığı da beraberinde getirir. Hak ihlalinin kendisi bir travma olabileceği gibi, bir yakınının başına gelen, başkasından duyulan veya yapılan iş nedeniyle yüzleşilen ve ince detayları alınan hak ihlalleri hak savunucularında travmalara yol açabilmektedir (Yılmaz, 2019).

Aktivizm yürütürken yaşanabilecek travma, stres, depresyon, motivasyon düşüklüğü, tükenmişlik gibi durumları kabul ederek ve onları aşacağımıza inanarak hem bireysel hem de kolektif olarak bazı önlemler alınabilir. Sürdürülebilir bir aktivizm hedefiyle yola çıkmak, esenliğimizi ve dayanıklılığımızı değerlendirmek ve bu doğrultudaki çalışmaları içselleştirmek bizi olumlu yönde etkileyebilir (Amnesty International Australia, 2020). Sürdürülebilir bir aktivizm modeli için bireysel esenlik kadar, kolektif esenlik de önemlidir. İçerisinde olduğumuz topluluk veya gruptaki tek bir kişinin esenliği, hepimizi etkiler. Özellikle aktivizm yürüten gruplar içerisinde grup dinamiği kolektif esenlik ile derinden ilişkilidir (University of York, 2017).

Bireysel ve kolektif esenlik

Neo-liberal politikalar ve kapitalist ekonomi, bizleri yalnızlaştırmaya ve daha çok bireyci olmaya iter. Bu yöndeki bir itiş, aslında bizim esenliğe dair yaklaşımımızı da etkilemektedir (Ulex Project, 2017). Özellikle aktivizm yürüten kişiler kendi içlerinde esenliğe dair bir değerlendirme yaparken, çözümleri daha çok kendilerinde aradıkları, kaynaklar için ise öz kaynakların yeterliliğinin incelediği bir gerçekliğe çıkabilirler (Nah A. M., 2021). Bu denklemdeki ilginç olgu ise, kolektif mücadele yürütürken iyilik hallerimizi olumsuz etkileyen faktörlere bireysel bir yerden çözüm arıyor oluşumuzdur.

Esenliğimize dair çalışırken, bireysel esenlik çalışmasının kolektif esenlik çalışmasının temeli olduğunu ve kolektif esenliğe giden yolda kendi özümüzü içerisinde bulunduğumuz grubun bir üyesi olarak gördüğümüz bir öz bakım başlangıç olabilir (Amnesty International, 2021). Bu başlangıcı yaparken de içerisinde olduğumuz grubun tarihini, travmalarını ve bileşenleri iyi analiz etmek, bizi neo-liberal bakışın getirdiği ‘bireye yüklü esenlik’ algısından özgürleştirip, kolektif esenliğe dair düşüncelere alan açabilir. Bu tarz bir özgürleşme, kendimize kar odaklı baktığımız bir esenlik değerlendirmesi yapmamızın önüne geçmektedir (Davies, 2015). Bu noktada özellikle ABD’de hak arayışı içerisinde olan siyah insanların deneyimlerinden gelen bir yöntem olan radikal iyileşme kavramı, lubunyalar için de esenlik ve dayanıklılık noktasında bize ilham verebilir.

Genellikle radikal iyileşme; ezilen veya baskılanan bir ırksal veya etnik gruba mensubiyetimiz nedeniyle oluşan yaralar olan kimlik temelli “yaralar” ile bütünleşmeyi kapsar. Bu yaralar ailemizden gelebileceği gibi çalınmış topraklar, köleleştirme, sömürgeleştirme, toplama kampları veya kolektif hafızanın yok edilişi ile ilgili olabilir. Radikal iyileşme bu yaraları iyileştirebilmek için, yaralara neden olan baskıcı koşullara meydan okumanın ve değiştirmenin önemli olduğunu vurgular (Comas-Diaz, 2007). En temelinde radikal iyileşme; onurlu ve saygılı bir yaşam sürmeyi teşvik eden kişisel ve toplu eylemleri içerir (Neville, ve diğerleri, 2019). Özellikle siyah queerlerin ABD örneğindeki deneyimleri, radikal iyileşmenin grup esenliğini olumlu yönde etkilediği ve kişiler arası iletişimi ve dayanışmayı arttırdığını göstermektedir (McNeil-Young,, ve diğerleri, 2021). Queer ve beyaz olmayan üniversite öğrencileri arasında yapılan bir başka çalışmada ise, kesişimsel kimliklerin radikal iyileşmeden yola çıkarak oluşturdukları güvenli alanların, stres ve travmalarla baş etmek adına değerli bir alan açtığı ve bireylerin esenliğinin olumlu yönde etkilendiği ortaya çıkmıştır (Vaccaro & Mena, 2011).

‘’Radikal iyileşme, bireylerin güçlü yanlarını temel alır ve topluluklarının dayanıklılık ve esenliği destekleyen genel ve kültüre özgü uygulamalarına dahil ederek travmanın temel nedenlerini ele alan stratejileri içerir. Bu tür stratejiler, topluluk iyileştirme çevrelerini, nesiller arası hikaye anlatımını ve savunuculuk çalışmalarını içerebilir’’ (Neville, ve diğerleri, 2019)

Radikal iyileşme kavramını lubunyalar özelinde düşündüğümüzde; kendi tarihsel travmalarımızı fark etmek, kolektif hafızamız üzerine düşünmek, kendi esenliğimiz ve birbirimizin esenliğinden sorumlu olmak ve yaralarımızı birlikte sarmak, dayanıklılığımızı arttıran ve bizi güçlendiren bir deneyim olabilir.

Sonuç

Esenlik kavramının dinamikliği, kapsadığı boyutları ve esenliği olumsuz etkileyen iç ve dış faktörler düşünüldüğünde, lubunyaların esenliğinin olumlu yönde değişimi için çeşitli müdahaleler gerektiği görülmektedir. Kişisel ve kolektif olarak tasarlanması gereken bu müdahaleler; öz bakımdan yola çıkarak, grup içerisinde birbirimizin esenliği üzerine de düşündüğümüz bir iyileşme sürecine imkân sağlayabilir. Bu sürecin kendisi bir esenlik çalışması olduğu gibi, sonunda varılan noktada halen hayatın da değişiyor olması dayanıklılığımızı da olumlu yönde etkileyecektir. Özellikle aktivizm yürütürken yaşadığımız sorunları bireysel bir yerden ele almak yerine, grup içerisinde paylaşabildiğimiz bir alan da açarak değerlendirmek esenliğimizi arttıran bir çalışma olabilir. Bu noktada benzer şekilde örgütsel olarak da bu konularda daha fazla çalışma yapmak hepimizi güçlendirecektir.

LGBTİ+’lar olarak her birimizin benzersiz deneyimleri ve farklı esenlik ihtiyaçları vardır. Bunu göz ardı etmeden, içerisinde yaşadığımız toplumun dayattığı normlardan kendimizi özgürleştirdiğimiz bir yerde buluşarak, öz-bakımdan başlayarak kolektife vardığımız radikal bir iyileşme sürecini başlatmak hepimize iyi gelen bir esenlik çalışmasını mümkün kılabilir.

* Bu yazı, Avrupa Birliği'nin mali desteği ile hazırlanmıştır. İçeriğin sorumluluğu tamamıyla KAOS GL’ye aittir ve AB’nin görüşlerini yansıtmamaktadır.

Kaynakça

Dodge, R., Daly, A. P., Huyton, J., & Sanders, L. (2012). The challenge of defining wellbeing. International Journal of Wellbeing, 2(3), 222-235.

CDC: Centers for Disease Control and Prevention (2018). Well-Being Concepts. F. Andrews, & S. Withey içinde, Social indicators of well-being. New York: Plenum Press.

Banceviča, M., & Gataūlinas, A. (2014). Subjective Health and Subjective Well-Being (The Case of EU Countries). Advances in Applied Sociology, 4(9), 212-223.

Uymaz, P. (2021). Kontrollü Sosyal Hayatın Esenlik Algısına Etkisi: 3 Yıllık Öğrenci İzlenimi1. Alanya Akademik Bakış Dergisi, 5(2), 925-939.

Carter , S., & Cecily, A. (2019). Theoretical Conceptualisations of Wellbeing. 10 2021 tarihinde University of Southern Queensland: Wellbeing in Educational Concepts: https://usq.pressbooks.pub/wellbeingineducationalcontexts/chapter/theoretical-conceptualisations-of-wellbeing/ adresinden alındı

Roberts, L., & Christens, B. (2021). Pathways to Well-being among LGBT adults: Sociopolitical Involvement, Family Support, Outness, and Community Connectedness with Race/Ethnicity as a Moderator. American Journal of Community Psychology(Special Section: Engage for Equity: Advancing the Fields of Community‐based Participatory Research and Community‐engaged Research in Community Psychology and the Social Sciences ), 405-418.

Rainbow Health Ontario, & CMHA Ontario. (2021). Lesbian, Gay, Bisexual, Trans & Queer identified People and Mental Health. Canadian Mental Health Association: https://ontario.cmha.ca/documents/lesbian-gay-bisexual-trans-queer-identified-people-and-mental-health/ adresinden alındı

Bower, K., Lewis, D., Anneliese , A., & Bermúdez , J. (2021). Narratives of Generativity and Resilience among LGBT Older Adults: Leaving Positive Legacies despite Social Stigma and Collective Trauma. Journal of Homosexuality, 230-251.

Rainbow Health Victoria. (2021). Research Matters: Trans and gender diverse health and wellbeing. https://www.rainbowhealthvic.org.au/media/pages/research-resources/research-matters-trans-and-gender-diverse-health-and-wellbeing/80199998-1620985996/research-matters-trans-and-gender-diverse-health-and-wellbeing.pdf adresinden alındı

Rainbow Health Victoria. (2021). Research Matters: Bisexuality, health and wellbeing. https://www.rainbowhealthvic.org.au/media/pages/research-resources/research-matters-bisexual-health-wellbeing/2357976875-1631079965/bisexuality-health-wellbeing.pdf adresinden alındı

Güzel, D., & Dikmen, K. (2020). HIV ile Yaşayan Lezbiyen, Gey, Biseksüel, Trans, İnterseks ve Artıların İnsan Hakları Raporu. Ankara: 17 Mayıs Derneği ve Kaos GL.

Öz, Y. (2020). Yaşlı LGBTİ+'lar: Dünyada ve Türkiyede Durum. Ankara: 17 Mayıs Derneği.

Kaos GL. (2019). LGBTİ’nin İ’si: İnterseksler Vardır! Ankara.

Mayuk, N. (2020). Lubunyalar için Dayanıklılık Geliştirme Rehberi. https://linktr.ee/guclenme.pratikleri.

Bacon, N., & Mguni, N. (2012, 09). The wellbeing and resilience paradox. The Young Foundation: https://www.youngfoundation.org/publications/the-wellbeing-and-resilience-paradox/ adresinden alındı

Nah, A. M. (2021). Navigating mental and emotional wellbeing in risky forms of human rights activism. Social Movement Studies, 20-35.

Yılmaz, B. (2019). İnsan Hakları Savunucularında Travma ve Başaçıkma. Ankara: İnsan Hakları Ortak Platformu (İHOP).

Amnesty International Australia. (2020). Sustainable Activism&Self Care- Level 2: Fundamental activist skills. Amnesty International Australia: https://www.amnesty.org.au/self-care-well-being/ adresinden alındı

University of York. (2017, 03 16). Policy Brief on 'Wellbeing, Risk, and Human Rights Practice'. Centre for Applied Human Rights: https://www.york.ac.uk/cahr/news/news-2017/wellbeing-policy-brief/ adresinden alındı

Ulex Project. (2017). Sustainable Activism Regenerative Organising : Integral Activist Training. Ulex Project : A Ulex Resource: https://ulexproject.org/wp-content/uploads/2017/02/sustainable-activism-ulex-signature-trainings.pdf adresinden alındı

Amnesty International. (2021). Staying Resilient While Trying to Save the World (Volume 2): A Well-Being Workbook for Youth Activists . Amnesty International. Staying Resilient While Trying to Save the World (Volume 2): A Well-Being Workbook for Youth Activists . adresinden alındı

Davies, W. (2015). Spirits of neoliberalism: ‘Competitiveness’ and ‘wellbeing’ indicators as rival orders of worth. Cambridge Studies in Law and Society(he World of Indicators: The Making of Governmental Knowledge through Quantification), 2015.

Comas-Diaz, L. (2007). Ethnopolitical psychology: Healing and transformation. Advancing social justice through clinical practice, 91-118.

Neville, H., Adames, H., Chavez-Dueñas, N., Chen, G., French, B., Lewis, J., & Mosley, D. (2019, 03 05). The Psychology of Radical Healing. The Psychology of Radical Healing Collective: https://www.psychologytoday.com/us/blog/healing-through-social-justice/201903/the-psychology-radical-healing adresinden alındı

McNeil-Young,, V., Bridges, B., Adam, S., Mosley, D., Colson, A., Crowley, M., & Lee, L. (2021). Toward radical healing: A qualitative metasynthesis exploring oppression and liberation among Black queer people. Psychology of Sexual Orientation and Gender Diversity, 292–313.

Vaccaro, A., & Mena, J. A. (2011). It's Not Burnout, It's More: Queer College Activists of Color and Mental Health. Journal of Gay & Lesbian Mental Health, 339-367.

 

Etiketler: yaşam, sağlık