27/07/2022 | Yazar: Oğuzhan Nuh
Bu, yalnızca HIV Adalet Ağı’nın veri tabanında kayıtlı olan vaka sayısı. Gerçek sayının 700 vaka olduğu öngörülüyor.
HIV Adalet Ağı tarafından 22 Temmuz’da yayınlanan rapora göre, 1986'da gerçekleşen ilk kriminalleştirilen vakadan bu yana, HIV en az 81 ülkede kriminalleştirildi.
HIV'i kriminalize etmek, “Ceza mevzuatının ve suç politikalarının HIV pozitif statüsüne dayalı olarak HIV’le yaşayanlara karşı hukuka aykırı olarak uygulanmasıdır”. Statü paylaşmama, potansiyel veya varsayımsal HIV geçiş ihtimali veya iddiaları nedeniyle 48 ülkede genel ceza hukuku, 82 ülkede ise HIV’e özgü ceza yasaları ile HIV’le yaşayan kişilere karşı uygulamalar mevcut.
HIV Adalet Ağı, Birleşmiş Milletler’in HIV'in kriminalleştirilmesinin “yalnızca hareketin makul bir şüphenin ötesinde kanıtlandığı nadir görülen kasıtlı HIV aktarım vakalarıyla sınırlandırılmasını” tavsiye ettiğini belirtiyor. Fakat birçok ülkede "HIV’in kriminalleştirilmesi, genellikle devlet kontrolünün arttırılması, azınlık veya ötekileştirilmiş grupların üzerinde baskı kurulması ve sosyal savunmasızlığın cezalandırılmasına yönelik bir mekanizma olarak kullanılıyor, böylece mevcut eşitsizlikleri ve güç dengesizliklerini şiddetlendiriyor." İnsan haklarını ihlal etmenin yanı sıra HIV'in suç haline getirilmesi, HIV test, tedavi ve önlem hizmetlerine erişimde de bir engel teşkil ediyor. Bu nedenle “UNAIDS’in yayınladığı güncel Küresel AIDS Stratejisi, HIV'in kriminalleştirilmesini 2030 yılına kadar ulaşılması planlanan küresel hedeflerin önünde bir engel olarak açıkça kabul ediyor.”
Ocak 2019 ile Aralık 2021 arasında HIV Adalet Ağı'nın veri tabanına 39 ülkede 275 gözaltı veya tutuklama, kovuşturma, mahkûmiyet, temyiz ve/veya beraat bildirildi. Bununla birlikte, gerçek ceza yargılamalarının sayısının dünya çapında 700 civarında olduğu tahmin ediliyor.
HIV’le yaşayanlar nerede yargılanıyor?
Raporun kapsadığı üç yıl içinde en fazla kriminalizasyon vakasının bildirildiği ülkeler:
· Özbekistan – en az 231 vaka
· Rusya Federasyonu – en az 157 vaka
· Beyaz Rusya – en az 106 vaka
· Amerika Birleşik Devletleri – en az 77 vaka (Tennessee'de 11, Georgia'da 10, Florida'da 9, Ohio'da 5 ve Indiana'da 4 olmak üzere)
· Fransa – en az 11 vaka
· Hindistan – en az 11 vaka
· Büyük Britanya – en az 10 vaka
· Avustralya – en az 7 vaka
· Kanada – en az 7 vaka
· Singapur – en az 6 vaka
Bu dönemde beş ülkede ise ilk kez HIV’le yaşayan kişilere ceza kanunları uygulandı: Bhutan, Gabon, Lesotho, Paraguay ve Slovenya.
Günümüzde Sahra Altı Afrika, HIV'e özgü ceza yasalarına sahip en fazla ülkenin (30) bulunduğu bölge ve onu Doğu Avrupa ve Orta Asya (16) bölgesi izlemekte. Bu ülkelerden, Sahra Altı Afrika'daki 10 ülke (Angola, Kongo, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Gana, Kenya, Lesoto, Nijer, Nijerya, Uganda ve Zimbabwe), ve Doğu Avrupa ve Orta Asya'daki 12 ülke (Ermenistan, Azerbaycan, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Polonya, Romanya, Rusya Federasyonu, Tacikistan, Ukrayna ve Özbekistan) bu yasaları uygulamakta.
Latin Amerika ve Karayipler bölgesindeki 15 ülke ve Asya-Pasifik bölgesindeki 13 ülke, HIV'e özgü ceza yasalarına sahip, ancak bunlardan yalnızca Latin Amerika ve Karayipler'de 2 ülke (Bermuda ve Paraguay) ve Asya-Pasifik'te 6 ülke (Kamboçya, Çin, Papua Yeni Gine, Singapur, Güney Kore ve Tayvan) bu yasaları uygulamakta.
Kuzey Amerika bölgesinde ise yalnızca Amerika Birleşik Devletleri'nde HIV'e özgü ceza yasaları bulunmakta. Yirmi bir eyalette bu yasalarla ilgili davalar olduğu bilinmekte (Arkansas, Florida, Georgia, Iowa, Idaho, Indiana, Kentucky, Louisiana, Maryland, Michigan, Missouri, Mississippi, Kuzey Carolina, Kuzey Dakota, Nevada, Ohio, Oklahoma, Güney Carolina, Güney Dakota, Tennessee ve Washington).
Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgesindeki 7 ülkede HIV'e özgü ceza yasaları var, ancak şimdiye kadar yalnızca Katar’ın bu yasaları uyguladığı biliniyor. Ancak Yemen, yakın zamanda, Aralık 2021'de yeni bir yasa çıkardı. Danimarka 2021'de var olan HIV’e özgü ceza yasasını askıya aldığı ve İsveç 2020'de HIV statüsü paylaşımı yükümlülüğünü kaldırdığı için şu anda Batı ve Orta Avrupa'daki hiçbir ülkede HIV'e özgü ceza yasaları bulunmuyor.
HIV’e özgü ceza yasalarına ek olarak, HIV’le yaşayan kişilere genel ceza hukuku veya HIV’i kriminalize eden benzer yasaların uygulanması ile de birçok ülkede HIV kriminalleştiriliyor.
Genel ceza hukukunu veya benzer yasalarını HIV’le yaşayan kişilere karşı uygulayan ülkeler:
• Batı ve Orta Avrupa'da 21 ülke (Avusturya, Belçika, Kıbrıs, Çek Cumhuriyeti, Finlandiya, Fransa, Almanya, Büyük Britanya, Yunanistan, Macaristan, İzlanda, İrlanda, İtalya, Malta, Hollanda, Norveç, Portekiz, Slovenya, İspanya, İsveç ve İsviçre)
• Sahra altı Afrika'da 10 ülke (Botsvana Kamerun, Etiyopya, Gabon, Gambiya, Malavi, Mauritius, Somali, Güney Afrika ve Zambiya)
• Asya-Pasifik'te 5 ülke (Avustralya, Butan, Hindistan, Maldivler ve Yeni Zelanda)
• Latin Amerika ve Karayipler'de 5 ülke (Arjantin, Brezilya, Meksika, Peru ve Trinidad ve Tobago)
• Orta Doğu ve Kuzey Afrika'da 3 ülke (İsrail, Fas ve Birleşik Arap Emirlikleri)
• Doğu Avrupa ve Orta Asya'da 2 ülke (Estonya ve Türkiye)
• Kuzey Amerika'da 2 ülke (Kanada ve Amerika Birleşik Devletleri).
Kim yargılanıyor?
Son vakaların analizi, HIV’in kriminalleştirilmesi nedeniyle gerçekleşen gözaltı veya tutuklama, kovuşturmalarının ve mahkumiyetlerinin kadınları, ırksal ve etnik azınlıkları, göçmenleri, gey ve biseksüel erkekleri, transları ve seks işçilerini orantısız bir şekilde etkilediğini göstermekte. Bu topluluklar, dünya çapındaki HIV kriminalleştirilmesi nedeniyle gerçekleşen yargılamaların yaklaşık %50'sini teşkil etmekte. Irksal ve etkin eşitsizlik ise gözaltı veya tutuklama, kovuşturmaların ve mahkumiyetlerin %55'inin Siyah topluluklara ve ırkçılık yaşayan diğer topluluklara yönelik olduğu Amerika Birleşik Devletleri'nde daha belirgin.
Bilim ve adalet
Bilim, HIV’le yaşayanları haksız kriminalizasyona karşı savunmada hayati bir rol oynamaktadır. HIV Adalet Ağı raporunda, HIV'in suç sayılmasının virüsün kendisi ve aktarım yolları hakkındaki yanlış varsayımlar nedeniyle orantısız ve abartılı risk ve zarar duygusu olduğunu belirtiyor. Bu sebeple hakimlere gerekli güncel ve güvenilir bilginin ulaştırılması ve kapasitelerinin geliştirilmesi haksız kriminalleştirilmenin önüne geçebilir.
Ceza hukuku bağlamında HIV bilimi üzerine uzman konsensüsü bildirisi, yayınladığı 2018’den 2022 yılına kadar birçok ülkede delil olarak kullanıldı. Bildirinin delil olarak kullanıldığı ülkeler arasında Burkina Faso, Moldova, Ukrayna ve Zimbabve, Kanada, Kolombiya, Kenya, Lesoto ve Uganda yer almakta. 2021'de Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP), savcılara HIV’le ilgili ceza davalarında yol gösterecek bir belgede savcılara HIV’in bir ceza hukuku konusu değil, bir halk sağlığı konusu olarak ele alınması gerektiğini hatırlattı ve HIV’in ceza hukukunda uygulanmasının sadece istisnai durumlarda olabileceğini belirtti
HIV Adalet Ağı bazı ülkelerin bilimsel kanıtları takip ederken bazılarının “sanığın suçlu olamayacağına dair kanıt yerine sanığın antiretroviral tedavi gördüğü gerçeğini hala suçluluk kanıtı olarak kullanıyor” diyor. Örneğin, Almanya'da ‘Belirlenemeyen = Bulaşamayan’ (B=B) bilimsel verisi, HIV’le yaşayanlar için lehe delil olarak mahkemeler tarafından kabul edildi. Benzer şekilde, Uganda'da mahkeme, "bir kişinin HIV pozitif olması, kişinin virüsü aktaracağı veya bu kasta sahip olduğuna inanmak için yeterli bir neden değildir" kararına vardı. Ancak Kanada'da, mahkemeler daha önce tespit edilemeyen viral yükün HIV aktarımını imkansız kıldığını (B=B) kabul etse de 2020'de Ontario temyiz mahkemesi, prezervatif kullanımının, vajinal ilişki için gerçekçi bir HIV önlem yöntemi olmadığına karar verdi ve tedavi görmeyen ancak prezervatif kullanan bir erkeğe yönelik suçlu kararı verildi.
Kriminalleştirilmeye karşı savunuculuk
2019'daki son rapordan bu yana, birçok ülkenin mevzuatında içtihat, yasa değişikliği ve suç politikaları alanında önemli ve umut verici gelişmeler yaşandı. İsveç, Illinois, New Jersey ve Zimbabwe'de HIV'i kriminalleştiren yasalar yürürlükten kaldırıldı; Kolombiya'da bir HIV kriminalizasyon yasası anayasaya aykırı bulundu; Ermenistan, Michigan, Missouri, Nevada, Virginia ve Washington’da yasalar olumlu yönde değiştirildi. Ayrıca, şu anda Uganda ve Kenya'daki HIV'e özgü yasaların anayasaya uygunlukları değerlendirilmekte.
Finlandiya, Fransa, İspanya ve Tayvan'da emsal teşkil eden davalar ve Kanada, İngiltere, Galler, Kırgızistan ve New Jersey'de politika önerileri veya iyileştirmeler de veri tabanına bildirildi. Bu sonuçlar, HIV’le yaşayanların sivil toplum ağları, insan hakları örgütleri, sağlık hizmeti sağlayıcıları, avukatlar ve diğer paydaşlar arasındaki etkili savunuculuk ve iş birliği ile mümkün oldu.
2016'da yayınlanmasından bu yana, B=B mutabakat beyanı ve 2018'deki Uzman Konsensüs Bildirisi, birçok kuruluş ve ceza davası için çok önemli savunuculuk araçları olmuştur. Yayınlanan bilimsel kanıtlar ile giderek daha fazla dikkat çeken bir diğer konu ise emzirme ve HIV aktarımı. HIV’le yaşayan 13 kadın bebeklerini emzirdikleri için yargılandı. Yakın tarihte yayınlanan birkaç klinik araştırma da ise etkili tedavi görürken emzirme yoluyla HIV aktarımının mümkün olmadığını gösteren veriler yayınladı ve “ortaya çıkan bu bulgu, HIV’le yaşayan kadınlara karşı devam eden kovuşturmalarda savunma argümanlarını destekleyecektir”
*Yazı boyunca arrest kavramı Türk Hukukuna uygun olacak şekilde gözaltı veya tutuklama olarak çevrilmiştir.
Yazının orijinali: https://www.aidsmap.com/news/jul-2022/hiv-criminalisation-continues-over-270-arrests-recorded-39-countries-last-three-years
Referans:
Symington A, Bernard EJ et al. Advancing HIV Justice 4: Understanding Commonalities, Seizing Opportunities. HIV Justice Network, Amsterdam, July 2022.
*KaosGL.org Gökkuşağı Forumu’nda yayınlanan yazı ve çizimlerden yazarları ve çizerleri sorumludur. Yazının ya da çizginin KaosGL.org’ta yayınlanmış olması köşe yazılarındaki veya çizimlerdeki görüşlerin KaosGL.org’un görüşlerini yansıttığı anlamına gelmemektedir.
* Bu yazı, Avrupa Birliği'nin mali desteği ile hazırlanmıştır. İçeriğin sorumluluğu tamamıyla KAOS GL’ye aittir ve AB’nin görüşlerini yansıtmamaktadır.
Etiketler: insan hakları, nefret suçları, sağlık, dünyadan
